Opiniestuk 14

Discussie over incest

Herziene versie: juli 2004

In de vorige opiniestukken ging het over intimiteit tussen kinderen en volwassenen buiten het gezin. Het ligt voor de hand om het ook eens over zulke intimiteit binnen het gezin te hebben.

Er dienen zich drie ingangen aan om dit onderwerp en de discussie erover kritisch te bespreken: 

1. Het boek van Han Israëls: Heilige verontwaardiging.
2. Een omstreden vorm van therapie: die van Hellinger.
3. De kwestie van de 'hervonden herinneringen'.

Hierin komen voornamelijk auteurs aan het woord.
Daarna komt Tegenwicht weer aan het woord met:

[4] Enkele voorzichtige conclusies 
en, zoals alle Tegenwicht stukken eindigen:
[5] Wat kunnen we doen?

1. Het boek van Han Israëls: Heilige verontwaardiging.

Hierover barstte in september en oktober 2001 een discussie los in de opiniepers.
Aanleiding was het verschijnen van het boek van Han Israëls: Heilige verontwaardiging.

Israëls bespreekt in dit boek niet zozeer incest, als wel het feministische denken over incest, ofwel het feminisme zelf. Felle reacties waren te voorzien. De discussie ging daarna dus niet zozeer over incest, als wel over die aanval op het feministische denken en over de auteur ervan. 

Incest is een heikel thema. Het is een verbod dat bij mensen en dieren in de genen schijnt te zitten. De reden ervan is dan evolutionair en biologisch. De reden is misschien niet dat het direct en altijd schadelijk is.

Dit is namelijk wat Israëls wil aantonen aan de hand van cijfers. Hiervoor gebruikt hij de cijfers die verzameld zijn door Nel Draijer in haar onderzoek. Deze cijfers zeggen dan dat het hebben van een barse vader en een nerveuze moeder tien maal meer verantwoordelijk is voor latere ellende dan de incestervaring op zich. Dezelfde cijfers zagen we al, uit geheel andere bronnen, in het onderzoek van Rind en zijn team in de opiniestukken # 11 - Intimiteit, # 12 - moraal & wetenschap en # 13 - The research of the Rind et al. team.

Is dit zo, dan hoeft men op een incestmelding niet zozeer met paniek te reageren, niet direct het gezin uiteen te halen, maar zou men bijvoorbeeld aan gezinstherapie kunnen denken.

Tegenwicht plaatst nu een bespreking van dit boek, getiteld

Heilige verontwaardiging, over het boek van Han Israëls,
door Dr Frans Gieles, in: OK Magazine
en

Enkele van de reacties in de opiniepers.

Over therapie gesproken...

2. Een omstreden therapie: die van Hellinger

Trouw publiceerde op 27 juni 2003 een artikel over de hier bedoelde vorm van therapie, die van Bert Hellinger, een reeds gepensioneerde Duitse priester-therapeut. 
Onmiddellijk volgden reacties.

Een vorm van therapie

Hellinger werkt met groepen en hij richt zich vooral op de familie-constellatie van zijn cliënten. Elke familie kent onbewuste gevoelens en deze kunnen, tot in de volgende generaties, ongemerkt doorwerken, waardoor moeilijk verklaarbare klachten ontstaan. 

Hellinger vraagt leden van de therapiegroep om de rollen van familieleden van een cliënt op zich te nemen. Zo'n rol kan ook zijn die van een land, een firma of een werkgever. De tot dan toe onbewuste gevoelens komen dan vrij snel naar boven, ondanks dat de rolspelers de familieleden die zij spelen niet kennen. 

Hellinger heeft hier geen duidelijke verklaring voor. Hoe dan ook, het werkt rustgevend en vrijheidbiedend. Hij ziet een familie, of land of firma, als een systeem dat krachten kent. Als nu deze krachten, zoals ze in iemand doorwerken, beter in harmonie komen, dan werkt de persoon en het systeem beter. 

Een gezin of familie is ook zo'n systeem met al dan niet bewuste krachten, al dan niet in evenwicht. In gezinnen of families komt incest voor en dat kan klachten oproepen waar iets mee gedaan moet worden. Incest heeft met seks te maken en, we weten het, zodra het daarover gaat wordt de discussie heikel. 

Heikel punt

Hellinger ziet incest als een poging tot liefde - niet geslaagd weliswaar en problemen oproepend, maar toch: poging tot liefde. De voorbeelden beperken zich tot vader-dochter. Daarnaast ziet hij het gezin als een hiërarchisch systeem en hij accepteert dit als feit. De dochter dient dus het gezag van de vader te accepteren, 'voor hem te buigen' zoals de plastische voorbeelden vermelden. Dus ook diens poging tot liefde te accepteren als feit en zich hieraan niet schuldig te voelen en, omdat het een mislukte poging was, haar vader te vergeven en zich zo met hem te verzoenen. 

Iedereen is dan opgelucht: het systeem is gered, ofwel het gezin kan bijeenblijven, vader en dochter - en moeder - zijn ontlast van hun schuldgevoelens en kunnen met elkaar verder leven. De lastige symptomen zullen verdwijnen. 

Aldus Hellinger, althans in de samenvattende bewoording van de schrijvers van dit stuk. 
De Tegenwicht schrijvers, een collectief, vinden vooral ook de discussie die daar dan op volgt interessant.

Eerst tegenstand

Niemand hoefde er lang op te wachten: al de volgende dag reageert Cecilia Reijen met "Pappa haalt zijn gerief maar ergens anders". De inhoud laat zich raden: incest is altijd misbruik. 

Op 2 juli reageert filosoof & ethicus Alexander von Schmid met "Verbied Hellingers incesttherapie". Schade door het taboe? Nee: het is taboe omdat er schade is. Op zijn beurt zorgt het taboe voor geheimhouding, die op haar beurt ook weer schadelijk is. Intussen is de lichamelijke integriteit van het kind geschonden, hetgeen funest is. 
Werkt de therapie? Nee. Is dit een argument? Nee dus. Er kan verlichting geboden worden, maar de inmiddels geschade ontwikkeling wordt niet hersteld; het kind schikt zich in het ziekmakende hiërarchische systeem en blijft dus bedreigd. 

Dit is een inhoudelijke redenering: OK. Maar Von Schmid gaat een brug verder door zijn artikel te besluiten met: 

"Hoog tijd dat de wetgever deze vorm van therapie verbiedt."

Voor ons is dit een brug te ver

Een wetgever dient wetten te maken, bijvoorbeeld om de geestelijke gezondheidszorg te regelen zodanig dat iemand die hulp nodig heeft, bijvoorbeeld een incestkind, deze ook krijgt, en desgewenst regelt men ook nog dat deze hulp kan komen van hiertoe gediplomeerde mensen. Maar een wetgever, ofwel 'de politiek' dient niet de vorm van de therapie te bepalen. Dit doen de vakmensen, die in een gedegen en open discussie de beste vormen van therapie ontwikkelen. Met hoofdpijn is het al niet anders.

We komen dit probleem ook tegen in Tegenwicht stuk # 27 over de AMA's. Daar ging ineens de politiek de methodiek van de opvang veranderen - volgens ons een blunder, zo niet toch een schending van de rechten van de AMA's. 

Hetzelfde probleem speelt anno medio 2004 inzake de opvang van lastige leerlingen. Zeer strenge opvang, zegt de minister, hierbij de methodiek andermaal bepalend en niet overlatend aan de vakmensen. Sommige lastige leerlingen hebben juist meer ruimte nodig. Is het aan de minister, de politiek, om dit te bepalen voor alle lastige leerlingen? Niet, denken wij. 

Op dit probleem, politiek en wetenschap, komen wij later terug. Het komt al naar voren in Tegenwichtstuk # 12, Moraal en wetenschap. Hetzelfde probleem speelt anno 2004 al even sterk in de wijze waarop TBS patiënten worden behandeld. 

Juist in kwesties als incest en seksualiteit in het algemeen spelen dit soort kwesties, waarin we de de rollen en functies, en dus de grenzen daarvan, scherp in de gaten moet houden. We doelen op de rol van de therapeut, de wetenschapper en de politicus. 

Vooralsnog zien wij hier dat er een methodiek opduikt die succes claimt en vragen oproept. Prima: onderzoek dit nauwgezet verder. Maar sleep er niet de politiek bij om zoiets bij voorbaat te verbieden. Onderzoek eerst maar eens de eventuele waarde of onwaarde ervan.

Ook waardering

De waarde van Hellingers therapie, om daar nu naar terug te keren, wordt kort daarna verdedigd door Lisette Thoofd in Trouw van 4 juli 2003. De cliënten buigen helemaal niet voor concrete ouders, zij buigen voor wat deze, ondanks hun gebreken, gedaan hebben: het doorgeven van het leven. Door dit te doen voegt de cliënt zich alsnog toe in de keten der generaties en staat deze dus niet meer boos apart. 

"De kern van zijn benadering is het besef van de oneindige kostbaarheid van het leven. Hij geeft je een wijde blik op je plaats in de ketting van generaties die dit leven doorgeven, en een besef hoe bijzonder het is dat je bestaat."

Haar slotzin laat niets aan duidelijkheid te wensen over:

"Laat mensen zich liever oprecht verdiepen in dit interessante werk."

Achtergrondartikelen

Twee andere artikelen geven meer inzicht in de achtergrond van Hellingers werkwijze. 

Lees meer over dit onderwerp

3. De kwestie van de 'hervonden herinneringen'

In januari 2004 rondde de Gezondheidsraad haar onderzoek over dit onderwerp af met het advies om hier bijzonder voorzichtig mee te zijn. Ze zouden waar kunnen zijn, maar ook niet. In elk geval dienen ze binnen de spreekkamer van de therapeut te blijven. Therapeuten dienen zich te onthouden van het getuigen in de rechtszaal. 

De kwestie speelt al jaren en leverden twee blokken op: die er in geloven en die er niet in geloven. Naar goed Nederlands gebruik werd dus een geleerde commissie ingesteld waarin voor- en tegenstanders het eens moesten zien te worden. En ja: het 'poldermodel' werkte: er kwam een rapport en een eenstemmig advies. 

In de Engelstalige wereld speelt deze kwestie al veel langer en - naar gebruik daar - heel wat feller. Eerst werden duizenden - vooral vaders - veroordeeld en van hun kinderen beroofd op grond van 'hervonden herinneringen' aan incest, vooral van vrouwen die zich in hun volwassenheid in een therapie deze zaken gaandeweg weer herinnerden en die aangifte deden. 

Vanwege het vermoeden of de overtuiging dat deze herinneringen, recovered memories, helemaal niet waar waren, dus false memories waren, kwam een tegenbeweging op, geconcentreerd in een stichting, de False Memory Syndrome Foundation, met een eigen blad. Naast vele wetenschappers heeft vooral Elisabeth Loftus zich hier in kritische zin mee bezig gehouden. Naar Amerikaans gebruik werd zij dus voortdurend heftig aangevallen en zelfs aangeklaagd, maar uiteindelijk won zij vanwege haar werk een prestigieuze prijs, die van de American Psychological Society.

In Engeland woedde dezelfde strijd en hier was men ons ruim voor met een conclusie die nog wel wat strenger is dan die van de Gezondheidsraad. Niemand minder dan The Royal College of Psychiatrists kwam in 1998 met een gedegen rapport en het bijna dwingende advies om hier niet in te geloven en dergelijke methoden niet te gebruiken, op straffe van een aantal sancties. 

Er komen hier een aantal kwesties bij kijken die elk op zich om een erg kritische blik en gedegen onderzoek vragen. Dit komt o.a. omdat degenen die geloven in dit type herinneringen vooral met incestverhalen naar voren komen en tevens geloven dat incest - en het verdringen daarvan - het syndroom van de meervoudige persoonlijkheid (MPS) teweeg brengt, ofwel het Multi Personality Syndrome (MPS) ofwel de Dissociative Identity Disorder (DID). 

We hebben dus te maken met vragen als: 

Het menselijk geheugen 

Dit blijkt hoe dan ook niet te werken als dat van een computer. Wij zijn geen harde schijven maar levende mensen met gevoelens en juist deze beïnvloeden het geheugen. Een mens maakt zoveel mee dat hij gek zou worden als hij alles bewust zou onthouden, dus het eerste wat het geheugen doet is selecteren wat het vast legt. Belangrijker is de tweede selectie die de menselijke geest maakt: de geest slaat wel veel op, geordend zelfs maar ook 'gekleurd', maar houdt dit grotendeels op de achtergrond. De menselijke geest brengt dit slechts selectief terug op de voorgrond ofwel in het bewustzijn. 

Bestaat verdringing?

Sigmund Freud kwam met deze creatieve vinding op de proppen. Freud was erg goed in het opperen van eclatante ideeën, maar helaas niet al te goed in het bewijzen daarvan. Nu wij iets meer van de werking van het menselijk geheugen weten, kunnen we zeggen dat er twee dingen aan de hand kunnen zijn:

De kwestie is echter ingewikkelder, want er kunnen nog drie andere dingen aan de hand zijn:

We hebben hier dus nooit zekerheid. Het meest logische advies is dus om hier buitengewoon voorzichtig mee om te gaan, al in de therapiekamer, en de aanwijzing om het niet de rechtszaal in te brengen is een wijs advies. 

Hoe komen hervonden herinneringen in een therapie naar boven?

Er zijn genoeg voorbeelden in de literatuur waarin duidelijk wordt dat de therapeut - of 'therapeut' - danig suggestief bezig is en de suggestie bovendien eindeloos herhaalt. Hetzelfde is beschreven van politieverhoren. We hadden het tot nu toe steeds over de cliënt of patiënt (of verdachte), maar nu komt de andere partij naar voren: de therapeut of verhoorder. Ook deze heeft een geest of psyche die al evenmin werkt als een computer, ofwel evenzeer aan emoties onderhevig is.

Hoe betrouwbaar zijn deze herinneringen?

Het is duidelijk dat in die gevallen de herinnering - of 'herinnering' - of de verklaring bijzonder kritisch bekeken zal moeten worden. Hoe meer aandrang er is uitgeoefend, hoe geringer de kans op waarheid. 

Bestaat MPS ofwel DID eigenlijk wel? 

Hierover is nog steeds een heftige controverse gaande. Wij, Tegenwicht, wagen ons er niet aan om hier uitspraken over te doen. Wij verwijzen naar het meest recente, zeer kritische en gedegen - dus ook lange - artikel dat ons hierover bekend is, dat van Lilienfeld e.a. Het staat onderaan de "Lees meer" lijst onder "externe link". Uit het artikel blijkt dat onder beide opvattingen bepaalde theorieën liggen, die men dus al dan niet aanhangt of bewezen acht. 

Wat is er aan de hand als mensen ofwel helemaal ofwel helemaal niet geloven in hervonden herinneringen, MPS en DID? 

We zagen zoiets hierboven al gebeuren rond het onderzoek van Draijer en de kritieken van Israëls. Ook inzake therapeut Hellingen komt zo'n tweedeling aan het licht. Steeds is er een scherpe tweedeling. 

Kennelijk gaat het hier om kwesties die niet, zoals in de wis- of natuurkunde, door objectief onderzoek eenduidig beantwoord kunnen worden - voor zover dat daar al kan, hier kennelijk niet. We zitten dan eerder in het gebied van de overtuigingen, de beliefs. En niet alleen die, ook in het gebied van de emoties, en wel hele diepe. Kennelijk worden er door deze kwesties diepe snaren in de mens beroerd en gevoelt men behoefte om krachtig stelling te nemen. 

Heeft seksualiteit de kracht om dit alles te bewerkstelligen? Hoe? Waarom?

Ja, kennelijk wel. Seksualiteit is een enorme kracht in de mens, een oerkracht. Seksualiteit heeft te maken met voortplanting, dus maar liefst met het leven zelf, met (voort)bestaan van de mensheid. Dat is niet zo maar een onderwerp. Het heeft ook te maken met identiteit (man, vrouw, lijfelijkheid, seksuele oriëntatie) en met het onderscheid tussen de generaties, dus met geboren worden en sterven - er zijn nauwelijks fundamentelere dingen te bedenken. 

Geen wonder dat er emoties over losbarsten en dat het verstand het er bij tijden moeilijk mee heeft. Zo is seksualiteit, zo is al zeker intergenerationele seksualiteit en des te meer die binnen het gezin, een heikel onderwerp.

Lees meer over dit onderwerp 

4. Enkele voorzichtige conclusies

1. Seksualiteit

Seksualiteit, intergenerationele seksualiteit en in dit geval incest is een heikel onderwerp. Willen we daar raad mee weten, dan is rationaliteit en objectiviteit, dus wetenschap, kennelijk ontoereikend. Er komen oergevoelens bij kijken, en ook ethiek of moraal, dus ook het recht en de politiek. De politiek dient zich echter niet uit te spreken over de waarheid van theorieën en ook niet over de methodiek van behandelaars. 

2. Oergevoelens?

Oergevoelens? Jazeker! Seksualiteit heeft te maken met voortplanting, dus maar liefst met het (voort)bestaan van de mensheid zelf. Dat is niet zo maar een onderwerp. Het heeft ook te maken met identiteit (man, vrouw, lijfelijkheid, seksuele oriëntatie) en met het onderscheid tussen de generaties, dus met geboren worden en sterven - er zijn nauwelijks fundamentelere dingen te bedenken. 

Het incest-taboe is van vrijwel alle tijden, volken en culturen. Ook bij de dieren komt het  voor, zij het niet bij alle soorten. Dieren jagen hun jongen weg als ze volwassen zijn. In iedere stadsgracht met zwanen is dit jaarlijks te zien. Zelfs planten hebben bestuiving nodig, bij voorkeur van een andere plant; planten sturen hun zaden, hun nageslacht, bij voorkeur zo ver mogelijk weg. Het incest-taboe lijkt, of blijkt, bij het leven zelf te behoren en kan waarschijnlijk het beste geaccepteerd worden. 

3. Behoedzaam zijn

Het verstandigste advies is dus om hier uitermate behoedzaam mee om te gaan. Het is een mijnenveld. Neem geen risico's. 

4. Praten...

Toch, en juist daarom, moeten we er met elkaar over spreken, al is het alleen al om wat praktische regelingen te treffen over de omgang met elkaar in gezin, buurt, land en wereld. 

5. ... over de regels voor communicatie

Dus zijn er ook regels nodig voor dat gesprek, anders kan het niet gevoerd worden terwijl het toch noodzakelijk is. Deze regels dienen rekening te houden met het oer-karakter van het onderwerp. Bijzondere regels dus? Nee, eigenlijk meer de 'gewone' regels voor de menselijke communicatie. 

Deze zijn door Habermas duidelijk - nu ja, in dikke boeken in het Duits... - beschreven. Een cruciaal punt hierbij is dat hij 'het gesprek' (het communicatieve handelen) in drie soorten gesprek (discoursen) indeelt, elk met hun eigen regels. Zie het bijgevoegde schema hiervan met een link naar meer uitleg. 

Kort, maar niet eenvoudig, gezegd: 

In het onderhavige onderwerp komen we ze alle drie tegen, respectievelijk

Waar we alle drie tegenkomen, is dus ook een meta communicatieregel nodig, die dus de communicatie over de communicatie regelt, anders komen we er nooit uit. Ook hierin voorziet Habermas, zie de rechter kolom in het schema. Het zijn de regels die voorwaardelijk zijn voor elke discours. 

Cruciaal hierin lijkt ons deze: Communicatieve houding, bereidheid tot gedeeld begrip. Inderdaad: een soort van poldermodel dus, niet een vinnige strijd tussen fanatici. 

Lees meer over dit onderwerp 

Alle Tegenwicht stukken eindigen met:

5. Wat kunnen we doen?

Dit is de zesde conclusie:

In dit geval: zelf nadenken
en ter ondersteuning hiervan ook: lezen.
Zie deze gehele web site en volg link na link na link. 
"Lees meer over ...", zogezegd, verwijzend naar tal van links, dus informatie.

De lezer oordele:

De 'hervonden herinneringen' vormen een gehaaid lastig probleem. Herinneringen aan wat? Meestal incest, op zijn en haar beurt een gehaaid lastig probleem. 

'Gehaaid', dus voorzien van agressieve bijtende tanden. Een haai is een 'roofdier', een 'predator', onvertaalbaar woord, in het Nederlands als beste vertaling 'dader' of 'pleger'. 

In de meeste incest gevallen een vader, die de fout in ging. Hij vergat even het verschil der generaties, dus de voortplantingswetten, dus het menselijk gen. 

Tegenwicht sluit nu af met: