Opiniestuk nr. 9:
Normen & waarden, individu & samenleving
[Zie ook Opiniestuk # 21: Welke
waarden en normen?
en # 29: Nieuwe
waarden en normen?]
In het kort
Normen en waarden bepalen de cultuur van een samenleving en de
verhoudingen tussen individu en gemeenschap. Sommige mensen klagen over een gebrek
aan normen en waarden in de huidige samenleving, in het bijzonder bij de
jeugd, maar er zijn natuurlijk alleen andere normen en waarden aan het
opkomen.
Wat met name aan het veranderen is, is de verhouding tussen individualisme en
gemeenschapszin. Het individualisme zou te ver doorgeschoten zijn. De staat zou
opnieuw het gezag moeten bekleden.
De staat...???
Libertair denkende mensen rillen bij het idee! Liever: mondige
burgers!
Het libertair socialisme kan de vrijheid van het individu wellicht
combineren met behoud van de noodzakelijke gemeenschapszin.
Het artikel
Verschuivende waarden
Het individualisme doorgeschoten?
De staat en haar macht
De mondige burger
Libertair socialisme
"Cultuur is [...] een stelsel van
waarden en normen dat een samenleving bijeen houdt en richting geeft. In dat
waarden- en normenstelsel domineren enkele kernen: waarden en normen rond de
vitale momenten in het bestaan van het individu en van de samenleving: het leven
(seksualiteit, vruchtbaarheid), de dood (gezondheid en ziekte, pijn), de macht
(maatschappelijke orde, gezag). Het zijn de 'heilige' momenten die de hele
cultuur dragen, die daarom niet mogen worden gezien of genoemd. Het zijn de
'taboes' van de traditionele culturen. Als de grote taboes veranderen of
verdwijnen, verandert de hele cultuur, is er sprake van een cultuurbreuk."
(Frank van Helmond)
Dit is nu gaande. De Motivaction onderzoekers spraken
uitvoerig met 8000 Nederlanders over hun normen en waarden. Zij kwamen tot zeven
'miljeu's', zeven tendensen en uiteindelijk tot drie
hoofdstromen (Marijnissen 2000). Deze drie
hoofdstromen zijn, aldus Marijnissen:
"De term 'nieuw
conservatisme' dekt de lading niet, de roep
om 'nieuwe discipline' komt in de buurt, maar op het Amsterdamse
onderzoeksbureau Motivaction zijn ze ook daarmee niet tevreden. Ze houden
het voorlopig op de wat ruime beschrijving dat in de Nederlandse samenleving de
grenzen van de individualisering zijn bereikt."
Tot 1960 was er veel regulering en iedereen vond dit wel best.
Daarna brak het Ik-tijdperk aan en vond men al die regulering een hinder
voor de persoonlijke vrijheid en ontplooiing. Nu echter kan het individualisme
wel eens te ver doorgeschoten zijn.
In elk geval Mohammed Rabbae, Tweede-Kamerlid voor GroenLinks,
vindt dit. In een artikel van Wim Boevink, 2000, is
hij in gesprek met Peter Tak, hoogleraar rechtswetenschappen:
Voor de uit Marokko afkomstige Mohammed Rabbae is het
individuele zelfbeschikkingsrecht in het westen 'doorgeschoten' en een bron
van spanning in de culturele diversiteit van onze samenleving. Hij verwijt de
'Scheffers' in het debat over de multiculturele samenleving dat wat hun
betreft de minderheden hun culturele bagage maar op Schiphol moeten
achterlaten, want bij die minderheden domineert nog de collectiviteit, de
groeps-eer, de solidariteit. Hijzelf leerde nog uit de Koran dat 'Gods hand
met de groep is' en in Marokko wordt een dochter meer uitgehuwelijkt aan de
familie van de jongen dan aan de jongen zelf.
Rabbae wilde niet ontkennen dat groepen soms beknellend werken en dat een
collectief de neiging heeft de intellectuele ontwikkeling te dempen, zoals
binnen de islam zichtbaar is. Maar hoe, vroeg hij zich af, is het mogelijk dat
een vrouw in Nijmegen maandenlang dood in haar flat kan liggen en dat een
twaalfjarig kind in een bus blijft zitten, terwijl een bejaarde vrouw moet
staan? In Marokko was zoiets onmogelijk, daar heeft een kind veel meer ouders.
In Nederland, stelde Rabbae, roept men om meer politie om onrecht te
bestrijden, want daarvoor betaalt men belasting. Ieder voor zich, belasting
voor ons allen. Solidariteit is girale solidariteit geworden.
Toen Tak tegenwierp dat juist de correctieve zwakte van Marokkaanse ouders
een probleem vormt, weet Rabbae de negatieve kant van groepsvorming aan de
geringe kansen van allochtonen op de arbeidsmarkt en in het onderwijs.
"Maar via de drugshandel kan een Marokkaan binnen een half jaar een
Mercedes en een blonde vrouw hebben."
Een Mercedes en een blonde vrouw? Zijn dat dan de hoogste verworvenheden
van het westerse zelfbeschikkingsrecht, in dit geval van de man?
Elders stelt Rabbae:
,,De individualisering in de maatschappij is te
ver doorgeschoten. De emancipatie en mondigheid van burgers is een grote
verworvenheid. Maar het individu is zo soeverein geworden dat hij niet meer
aanspreekbaar is op zijn maatschappelijke verantwoordelijkheden en zijn
gedrag. Mensen komen alleen op voor hun eigen rechten, maar laten het compleet
afweten als het gaat om warme, menselijke samenleving waarin normen en waarden
overeind worden gehouden. In plaats daarvan wentelt men alle problemen af op
de overheid.
"De individualisering maakt mensen schuw
voor anderen. Fysiek contact, zoals in zuidelijke landen, is heel belangrijk
voor een prettige omgang met elkaar. Hier is de situatie zodanig dat mensen
voor veel geld via professionele kanalen weer moeten leren elkaar aan te raken
en vast te houden. Die kosten kun je besparen door wat minder van elkaar te
vervreemden."
,,Het irriteert mij mateloos dat je op een
verjaardag alleen van de eerste gasten een hand krijgt en daarna gewoon wordt
genegeerd. Alles wordt anoniem. Niemand kijkt naar elkaar om. Dat is zo’n
verwarming. Sommigen vinden dit conservatief, maar als we niks doen komt de
samenleving zichzelf echt tegen."
Ook Rita
Kohnstamm, 1999, werpt de vraag op, net zoals de
stichting Christelijk-Sociaal Congres. CDA-senator Jos van Gennio
"[...] constateert [... een] toenemende scheidslijnen als gevolg van
etnische verschillen en bijvoorbeeld langdurige werkloosheid. Maar er zijn ook
kloven tussen ‘zelfredzamen’ en ‘zorgafhankelijke’, soms tussen
generaties en tussen stadsbewoners en het platteland."
,,Scheidslijnen en groepsvorming hoeven op zichzelf niet ernstig te zijn.
Verschillen kunnen leiden tot culturele pluriformiteit en tot verrijking. Het
wordt wel een probleem als er geen bindende waarden zijn, en als geen antwoord
hebben op de onvermijdelijke consequenties daarvan, uitsluiting van minder
weerbare groepen, en een gebrek aan betrokkenheid van het geheel".
De staat en haar macht
Moet nu de overheid de macht maar weer hernemen om zo de
gemeenschapsbelangen veilig te stellen? Libertair denkende mensen gruwen van dit
idee.
Bart Croughs legt, aan de hand van het
boek van Charles Murray, uit hoe libertaristen denken: De vrijheid van het
individu en diens recht op zijn handelen en bezit, staat centraal in alle ethiek
en moraal. Maar dit geldt dan niet alleen voor de burgers, maar net zozeer voor
de staat. Ook deze mag niet doden en niet stelen. Dat de staat in het algemeen
belang de samenleving centraal zou kunnen en mogen sturen, is sinds de
val van het communisme een achterhaalde gedachte. Libertairen geloven eerder in
zelfsturing door mondige burgers. Dit libertarisme is de filosofie die op het
Internet overheerst. De overheden worden er maar zenuwachtig van.
Ook van onverdachte zijde, die van politiechef Cees Bangma (in Kok
& Bangma, 2001), klinkt wantrouwen in centrale sturing, onpersoonlijke
camera's en zero tolerance: Centraal in de Friese aanpak stond het
'investeren in sociale verbindingen tussen mensen'. Bewust is niet gekozen voor
cameratoezicht om het uitgaansleven veiliger te maken. Bangma:
,,Dat is een
technocratische maatregel waarmee je alleen maar bijdraagt aan het onpersoonlijk
worden van het publieke domein."
Willem Breedveld, 2001,
constateert dat er nog nooit zoveel vrijheid was, maar ook nog nooit zo veel
angst. Zoek de veiligheid echter niet in 'meer politie', maar in buurtcontacten
die zelfcontrole opleveren. Hij noemt een project in de Wibautstraat in
Amsterdam dat geslaagd mag heten.
Joep Trommelen, 1999:
"Aan de vooravond van de eenentwintigste eeuw
doemen de contouren op van een nieuw soort samenleving: de controle-maatschappij.
Nadat door de economische crises van de jaren zeventig en tachtig de Staat een
stap terug deed om het ondernemerschap de kans te geven Nederland uit het moeras
te trekken, moest zelfs de meest verstokte sociaal-democraat toegeven dat de
markt zo gek nog niet was."
Hij ziet echter geen heil in controle door de staat. Liever ziet hij, wat je ook
steeds meer om je heen ziet, controle door mondige burgers in actie-comité's:
"Een soort ANWB annex Wegenwacht voor het maatschappelijk verkeer."
In de Motivation enquête bleek dat
maar weinig mensen de overheid verantwoordelijk wil maken voor hun veiligheid.
90% van de mensen vond dat zij hiervoor zelf verantwoordelijk zijn. Veel mensen
benadrukken het belang van buurtcontacten: die geven meer veiligheid dan
agenten. (Trouw 3 mei 2001, Burger wil weer respect...)
De mondige burger wil ook wel iets inleveren.
"Een maatschappij die paal en perk wil stellen
aan geweld, moet grenzen stellen. De nadruk op vrijheid is soms wel erg
groot," zei voorzitter W. Deetman van Platform tegen geweld op straat
gisteren tijdens de Dag tegen het geweld.
Deetman keerde zich in zijn toespraak tegen
,,de vrijheid om overal slag- en
steekwapens te kunnen kopen, de vrijheid om altijd en overal alcohol te kunnen
kopen of drinken en de vrijheid om altijd en overal de meest gewelddadige of
schokkende films te kunnen zien."
Toch ligt hier een probleem voor
libertairen en progressieven. De huidige burger is namelijk wel aardig mondig
geworden, maar ook erg conservatief gebleven. Had je vroeger actiegroepen voor
sociale en ideële doelen, tegenwoordig willen de actiegroepen allochtonen en
ex-tbs-ers uit hun wijk weren. Het zijn de bange burgers die nu in
opstand komen. (Max van Weezel, 1999)
Elsbeth
Etty verbaast zich hoe jongerengroepen van zelfs progressieve politieke
partijen tegen het gedoogbeleid zijn en om law & order roepen in
plaats van er tegen te hoop te lopen.
"Het is de omgekeerde wereld dat
jongeren bij gezagsdragers om versterking van het gezag bedelen. Lieve kinderen,
luister naar tante. Ongehoorzaam moet je zijn. Begin met tegen jullie
partijbesturen [...] Gedoog alles, behalve hun macht en gezag."
"Schatjes, zo gaat het niet. Vraag niet om meer regeltjes, maar rek de
regels op. Vraag niet om het stellen van grenzen, maar verleg de grenzen. Vraag
niet om minder gedogen, maar verlang meer tolerantie voor afwijkend
gedrag."
(NRC 23 september 2000)
Het gaat er natuurlijk niet om, om of het
individuele domein te behouden of het gemeenschappelijke domein te
behartigen. Beide zijn belangrijk. Het Libertair socialisme wil dit
combineren.
Titus Rivas:
Onder libertair socialisme versta
ik een politieke filosofie die een maximale solidariteit tussen individuen
centraal stelt terwijl het daarbij tegelijkertijd de persoonlijke vrijheid
maximaal waarborgt. Het libertair socialisme wordt wel eens opgevat als een
benadering van een variant van het anarchisme. In het anarchisme staat in
het algemeen het opheffen van machtsverhoudingen en machtsmisbruik
centraal.
Dit impliceert in ieder geval een
zo groot mogelijke vrijheid, maar nog niet per se een maximale solidariteit.
Bovendien verlamt een te strikt doorgevoerd anarchisme zichzelf op den duur
omdat het kan leiden tot een vermijden van elke vorm van (ook functioneel-)hiërarchische
structuur en daarmee ook van effectieve organisatie. Het libertair
socialisme probeert de totale individuele vrijheid zoveel mogelijk te
benaderen, maar zonder dat het elke vorm van organisatie en functionele
hiërarchie principieel afwijst. Bovendien kiest het (anders dan bepaalde
'egoïstische' of terroristische anarchisten) expliciet voor het ideaal van
solidariteit en verklaart zichzelf daarin verwant aan andere vormen van
socialisme, zoals sociaal-democratie en communisme. In feite is het deze
centraliteit van het ideaal van solidariteit dat linkse bewegingen met
elkaar verbindt.
Rivas wil meer: hij wil een libertaire
spiritualiteit ontwikkelen:
Persoonlijke liefde wordt binnen
mijn spiritualiteit [..] gezien als een belangrijke intrinsieke waarde.
Juist het soort collectivistisch gerichte opofferingsgezindheid, maar ook
koude onthechting van anderen wijs ik resoluut af.
Wat de waardenleer [...]
aangaat, is mijn uitwerking van libertaire spiritualiteit gericht op een
zo groot mogelijke tolerantie. Iedereen heeft een eigen leven en kiest er
zelf voor om - mits men anderen niet schaadt - bepaalde dingen wel of niet
te doen. Dit geldt voor uiteenlopende gebieden zoals muziek, godsdienst,
literatuur, kunst, sport, spel, sexualiteit, humor, etc.
Pedagogiek betekent in dit
verband het bijbrengen van waarden als eigenwaarde, liefde voor anderen,
betrokkenheid, drang tot ontwikkeling, vegetarisme/veganisme, libertair
socialisme, en tolerantie.
We zien hier het en-en geformuleerd.
Aandacht voor de gemeenschapszin en een spiritualiteit die
zich meer op het individu en diens vrijheid en ontwikkeling richt. Een
streven naar een gevarieerde multiculturele en tolerante samenleving met
plek voor allerlei verschillende individuen. Met bovendien een bescheiden
plek voor Vadertje Staat.
