Start Omhoog Weblog Wat is nieuw English

Opiniestuk nr. 9:

Normen & waarden, individu & samenleving

[Zie ook Opiniestuk # 21: Welke waarden en normen?
en # 29: Nieuwe waarden en  normen?]

In het kort

Normen en waarden bepalen de cultuur van een samenleving en de verhoudingen tussen individu en gemeenschap. Sommige mensen klagen over een gebrek aan normen en waarden in de huidige samenleving, in het bijzonder bij de jeugd, maar er zijn natuurlijk alleen andere normen en waarden aan het opkomen. 
Wat met name aan het veranderen is, is de verhouding tussen individualisme en gemeenschapszin. Het individualisme zou te ver doorgeschoten zijn. De staat zou opnieuw het gezag moeten bekleden.

De staat...???
Libertair denkende mensen rillen bij het idee! Liever: mondige burgers! 
Het libertair socialisme kan de vrijheid van het individu wellicht combineren met behoud van de noodzakelijke gemeenschapszin.

Het artikel

Verschuivende waarden 
Het individualisme doorgeschoten? 
De staat en haar macht 
De mondige burger 
Libertair socialisme 

Verschuivende waarden 

"Cultuur is [...] een stelsel van waarden en normen dat een samenleving bijeen houdt en richting geeft. In dat waarden- en normenstelsel domineren enkele kernen: waarden en normen rond de vitale momenten in het bestaan van het individu en van de samenleving: het leven (seksualiteit, vruchtbaarheid), de dood (gezondheid en ziekte, pijn), de macht (maatschappelijke orde, gezag). Het zijn de 'heilige' momenten die de hele cultuur dragen, die daarom niet mogen worden gezien of genoemd. Het zijn de 'taboes' van de traditionele culturen. Als de grote taboes veranderen of verdwijnen, verandert de hele cultuur, is er sprake van een cultuurbreuk." (Frank van Helmond)

Dit is nu gaande. De Motivaction onderzoekers spraken uitvoerig met 8000 Nederlanders over hun normen en waarden. Zij kwamen tot zeven 'miljeu's', zeven tendensen en uiteindelijk tot drie hoofdstromen (Marijnissen 2000). Deze drie hoofdstromen zijn, aldus Marijnissen:

"Er is een toegenomen maatschappelijke bezorgdheid en angst voor het verlies van sociale binding;

er is een afnemende identificatie met werk en een afnemend streven naar economische status;

en de tijdstress is toegenomen, en deze zet het privé-leven onder druk."

"De term 'nieuw conservatisme' dekt de lading niet, de roep om 'nieuwe discipline' komt in de buurt, maar op het Amsterdamse onderzoeksbureau Motivaction zijn ze ook daarmee niet tevreden. Ze houden het voorlopig op de wat ruime beschrijving dat in de Nederlandse samenleving de grenzen van de individualisering zijn bereikt."

Het individualisme doorgeschoten? 

Tot 1960 was er veel regulering en iedereen vond dit wel best. Daarna brak het Ik-tijdperk aan en vond men al die regulering een hinder voor de persoonlijke vrijheid en ontplooiing. Nu echter kan het individualisme wel eens te ver doorgeschoten zijn.

In elk geval Mohammed Rabbae, Tweede-Kamerlid voor GroenLinks, vindt dit. In een artikel van Wim Boevink, 2000, is hij in gesprek met Peter Tak, hoogleraar rechtswetenschappen:

Voor de uit Marokko afkomstige Mohammed Rabbae is het individuele zelfbeschikkingsrecht in het westen 'doorgeschoten' en een bron van spanning in de culturele diversiteit van onze samenleving. Hij verwijt de 'Scheffers' in het debat over de multiculturele samenleving dat wat hun betreft de minderheden hun culturele bagage maar op Schiphol moeten achterlaten, want bij die minderheden domineert nog de collectiviteit, de groeps-eer, de solidariteit. Hijzelf leerde nog uit de Koran dat 'Gods hand met de groep is' en in Marokko wordt een dochter meer uitgehuwelijkt aan de familie van de jongen dan aan de jongen zelf.

Rabbae wilde niet ontkennen dat groepen soms beknellend werken en dat een collectief de neiging heeft de intellectuele ontwikkeling te dempen, zoals binnen de islam zichtbaar is. Maar hoe, vroeg hij zich af, is het mogelijk dat een vrouw in Nijmegen maandenlang dood in haar flat kan liggen en dat een twaalfjarig kind in een bus blijft zitten, terwijl een bejaarde vrouw moet staan? In Marokko was zoiets onmogelijk, daar heeft een kind veel meer ouders. In Nederland, stelde Rabbae, roept men om meer politie om onrecht te bestrijden, want daarvoor betaalt men belasting. Ieder voor zich, belasting voor ons allen. Solidariteit is girale solidariteit geworden.

Toen Tak tegenwierp dat juist de correctieve zwakte van Marokkaanse ouders een probleem vormt, weet Rabbae de negatieve kant van groepsvorming aan de geringe kansen van allochtonen op de arbeidsmarkt en in het onderwijs. "Maar via de drugshandel kan een Marokkaan binnen een half jaar een Mercedes en een blonde vrouw hebben."

Een Mercedes en een blonde vrouw? Zijn dat dan de hoogste verworvenheden van het westerse zelfbeschikkingsrecht, in dit geval van de man?

Elders stelt Rabbae: 

,,De individualisering in de maatschappij is te ver doorgeschoten. De emancipatie en mondigheid van burgers is een grote verworvenheid. Maar het individu is zo soeverein geworden dat hij niet meer aanspreekbaar is op zijn maatschappelijke verantwoordelijkheden en zijn gedrag. Mensen komen alleen op voor hun eigen rechten, maar laten het compleet afweten als het gaat om warme, menselijke samenleving waarin normen en waarden overeind worden gehouden. In plaats daarvan wentelt men alle problemen af op de overheid.

"De individualisering maakt mensen schuw voor anderen. Fysiek contact, zoals in zuidelijke landen, is heel belangrijk voor een prettige omgang met elkaar. Hier is de situatie zodanig dat mensen voor veel geld via professionele kanalen weer moeten leren elkaar aan te raken en vast te houden. Die kosten kun je besparen door wat minder van elkaar te vervreemden."

,,Het irriteert mij mateloos dat je op een verjaardag alleen van de eerste gasten een hand krijgt en daarna gewoon wordt genegeerd. Alles wordt anoniem. Niemand kijkt naar elkaar om. Dat is zo’n verwarming. Sommigen vinden dit conservatief, maar als we niks doen komt de samenleving zichzelf echt tegen."

Ook Rita Kohnstamm, 1999, werpt de vraag op, net zoals de stichting Christelijk-Sociaal Congres. CDA-senator Jos van Gennio 

"[...] constateert [... een] toenemende scheidslijnen als gevolg van etnische verschillen en bijvoorbeeld langdurige werkloosheid. Maar er zijn ook kloven tussen ‘zelfredzamen’ en ‘zorgafhankelijke’, soms tussen generaties en tussen stadsbewoners en het platteland."
,,Scheidslijnen en groepsvorming hoeven op zichzelf niet ernstig te zijn. Verschillen kunnen leiden tot culturele pluriformiteit en tot verrijking. Het wordt wel een probleem als er geen bindende waarden zijn, en als geen antwoord hebben op de onvermijdelijke consequenties daarvan, uitsluiting van minder weerbare groepen, en een gebrek aan betrokkenheid van het geheel".

De staat en haar macht 

Moet nu de overheid de macht maar weer hernemen om zo de gemeenschapsbelangen veilig te stellen? Libertair denkende mensen gruwen van dit idee. 

Bart Croughs legt, aan de hand van het boek van Charles Murray, uit hoe libertaristen denken: De vrijheid van het individu en diens recht op zijn handelen en bezit, staat centraal in alle ethiek en moraal. Maar dit geldt dan niet alleen voor de burgers, maar net zozeer voor de staat. Ook deze mag niet doden en niet stelen. Dat de staat in het algemeen belang de samenleving centraal zou kunnen en mogen sturen, is sinds de val van het communisme een achterhaalde gedachte. Libertairen geloven eerder in zelfsturing door mondige burgers. Dit libertarisme is de filosofie die op het Internet overheerst. De overheden worden er maar zenuwachtig van.

Ook van onverdachte zijde, die van politiechef Cees Bangma (in Kok & Bangma, 2001), klinkt wantrouwen in centrale sturing, onpersoonlijke camera's en zero tolerance: Centraal in de Friese aanpak stond het 'investeren in sociale verbindingen tussen mensen'. Bewust is niet gekozen voor cameratoezicht om het uitgaansleven veiliger te maken. Bangma: 

,,Dat is een technocratische maatregel waarmee je alleen maar bijdraagt aan het onpersoonlijk worden van het publieke domein." 

Willem Breedveld, 2001, constateert dat er nog nooit zoveel vrijheid was, maar ook nog nooit zo veel angst. Zoek de veiligheid echter niet in 'meer politie', maar in buurtcontacten die zelfcontrole opleveren. Hij noemt een project in de Wibautstraat in Amsterdam dat geslaagd mag heten.

Joep Trommelen, 1999: "Aan de vooravond van de eenentwintigste eeuw doemen de contouren op van een nieuw soort samenleving: de controle-maatschappij. Nadat door de economische crises van de jaren zeventig en tachtig de Staat een stap terug deed om het ondernemerschap de kans te geven Nederland uit het moeras te trekken, moest zelfs de meest verstokte sociaal-democraat toegeven dat de markt zo gek nog niet was."
Hij ziet echter geen heil in controle door de staat. Liever ziet hij, wat je ook steeds meer om je heen ziet, controle door mondige burgers in actie-comité's: "Een soort ANWB annex Wegenwacht voor het maatschappelijk verkeer."

De mondige burger 

In de Motivation enquête bleek dat maar weinig mensen de overheid verantwoordelijk wil maken voor hun veiligheid. 90% van de mensen vond dat zij hiervoor zelf verantwoordelijk zijn. Veel mensen benadrukken het belang van buurtcontacten: die geven meer veiligheid dan agenten. (Trouw 3 mei 2001, Burger wil weer respect...)

De mondige burger wil ook wel iets inleveren. 

"Een maatschappij die paal en perk wil stellen aan geweld, moet grenzen stellen. De nadruk op vrijheid is soms wel erg groot," zei voorzitter W. Deetman van Platform tegen geweld op straat gisteren tijdens de Dag tegen het geweld.

Deetman keerde zich in zijn toespraak tegen 

,,de vrijheid om overal slag- en steekwapens te kunnen kopen, de vrijheid om altijd en overal alcohol te kunnen kopen of drinken en de vrijheid om altijd en overal de meest gewelddadige of schokkende films te kunnen zien."

Toch ligt hier een probleem voor libertairen en progressieven. De huidige burger is namelijk wel aardig mondig geworden, maar ook erg conservatief gebleven. Had je vroeger actiegroepen voor sociale en ideële doelen, tegenwoordig willen de actiegroepen allochtonen en ex-tbs-ers uit hun wijk weren. Het zijn de bange burgers die nu in opstand komen. (Max van Weezel, 1999)

Elsbeth Etty verbaast zich hoe jongerengroepen van zelfs progressieve politieke partijen tegen het gedoogbeleid zijn en om law & order roepen in plaats van er tegen te hoop te lopen. 

"Het is de omgekeerde wereld dat jongeren bij gezagsdragers om versterking van het gezag bedelen. Lieve kinderen, luister naar tante. Ongehoorzaam moet je zijn. Begin met tegen jullie partijbesturen [...]  Gedoog alles, behalve hun macht en gezag."

"Schatjes, zo gaat het niet. Vraag niet om meer regeltjes, maar rek de regels op. Vraag niet om het stellen van grenzen, maar verleg de grenzen. Vraag niet om minder gedogen, maar verlang meer tolerantie voor afwijkend gedrag."
(NRC 23 september 2000)

Libertair socialisme 

Het gaat er natuurlijk niet om, om of het individuele domein te behouden of het gemeenschappelijke domein te behartigen. Beide zijn belangrijk. Het Libertair socialisme wil dit combineren.

Titus Rivas:

Onder libertair socialisme versta ik een politieke filosofie die een maximale solidariteit tussen individuen centraal stelt terwijl het daarbij tegelijkertijd de persoonlijke vrijheid maximaal waarborgt. Het libertair socialisme wordt wel eens opgevat als een benadering van een variant van het anarchisme. In het anarchisme staat in het algemeen het opheffen van machtsverhoudingen en machtsmisbruik centraal. 

Dit impliceert in ieder geval een zo groot mogelijke vrijheid, maar nog niet per se een maximale solidariteit. Bovendien verlamt een te strikt doorgevoerd anarchisme zichzelf op den duur omdat het kan leiden tot een vermijden van elke vorm van (ook functioneel-)hiërarchische structuur en daarmee ook van effectieve organisatie. Het libertair socialisme probeert de totale individuele vrijheid zoveel mogelijk te benaderen, maar zonder dat het elke vorm van organisatie en functionele hiërarchie principieel afwijst. Bovendien kiest het (anders dan bepaalde 'egoïstische' of terroristische anarchisten) expliciet voor het ideaal van solidariteit en verklaart zichzelf daarin verwant aan andere vormen van socialisme, zoals sociaal-democratie en communisme. In feite is het deze centraliteit van het ideaal van solidariteit dat linkse bewegingen met elkaar verbindt.

Rivas wil meer: hij wil een libertaire spiritualiteit ontwikkelen:

Persoonlijke liefde wordt binnen mijn spiritualiteit [..] gezien als een belangrijke intrinsieke waarde. Juist het soort collectivistisch gerichte opofferingsgezindheid, maar ook koude onthechting van anderen wijs ik resoluut af.

Wat de waardenleer [...] aangaat, is mijn uitwerking van libertaire spiritualiteit gericht op een zo groot mogelijke tolerantie. Iedereen heeft een eigen leven en kiest er zelf voor om - mits men anderen niet schaadt - bepaalde dingen wel of niet te doen. Dit geldt voor uiteenlopende gebieden zoals muziek, godsdienst, literatuur, kunst, sport, spel, sexualiteit, humor, etc.

Pedagogiek betekent in dit verband het bijbrengen van waarden als eigenwaarde, liefde voor anderen, betrokkenheid, drang tot ontwikkeling, vegetarisme/veganisme, libertair socialisme, en tolerantie.

We zien hier het en-en geformuleerd. Aandacht voor de gemeenschapszin en een spiritualiteit die zich meer op het individu en diens vrijheid en ontwikkeling richt. Een streven naar een gevarieerde multiculturele en tolerante samenleving met plek voor allerlei verschillende individuen. Met bovendien een bescheiden plek voor Vadertje Staat.

en:

 

Lees meer #9

Start Omhoog Weblog Wat is nieuw English