Opinie # 29

Nieuwe Waarden en normen?

Zie ook
Opinie # 21, Welke waarden en normen?
en Opinie # 9, Normen & waarden, individu & samenleving. 
Zie ook: < http://waarden-normen.startkabel.nl/ >

Hoe is het debat nu verlopen? 
Voor zover het kabinet de discussie leidde, ging het als een nachtkaars uit.
Voorzover veel burgers het debat voerden, leverde dit een aantal boeiende bijdragen op.

Deel 1: Over waarden en normen

Dat was lachen! 
Om te huilen 
Waar komen waarden en normen vandaan? 
Waarden moet je wel waar maken, en wel zelf 

Dat was lachen!

Het kabinet start een discussie over normen en waarden. Na inspraak van De Kamer benoemt het geen commissie, maar vraagt wel enkele geleerden om advies. Na enige tijd komen de geleerden met hun bevindingen. De voornaamste daarvan luidt: "De overheid is zelf de grootste verantwoordelijkheidsvervuiler." 

Dit komt bijvoorbeeld door de enorme golf van privatisering die door de vorige kabinetten in gang is gebracht. Het blijkt nu dat kort nadat een dienst geprivatiseerd is tot bedrijf, de salarissen - en bonussen, opties, aandelen, en al al niet meer - van de topfunctionarissen exorbitant zijn gestegen tot een niveau dat alom asociaal ofwel immoreel wordt genoemd. 

"Deze zogeheten 'variabelen' kunnen tot 90.000 euro per jaar oplopen en worden door de belastingbetaler opgehopest.
De extra beloningen zijn een gevolg van de verzelfstandiging van de publieke diensten. [...] Eén wetmatigheid viel echter op: hoe meer de dienst is verzelfstandigd, hoe hoger de beloning van de topbestuurders."
(Miranda Megens & Wilkow Voordouw, Topmanager eet fors uit staatsruif; Wegener Dagbladen, 3 mei 2003)

De bedoeling van het debat over normen en waarden was natuurlijk een conclusie in de sfeer van 'De mensen moeten ...', want de eigenlijke bedoeling van het debat was natuurlijk niet een echt onderzoek naar waarden en normen - met dus de kans dat er nieuwe waarden en normen uit zouden rollen - maar gewoon dat de mensen zich weer fatsoenlijk zouden gaan gedragen.

De mensen doen dit voor het overgrote deel best en zelfs zonder dat er een agent naast hen staat, concludeerden de geleerden. Dat er minder gevoel voor verantwoordelijkheid heerst, komt omdat de samenleving anoniemer is geworden. Dit nu komt door de schaalvergroting die nu juist door de opeenvolgende kabinetten, vanaf Balkenende's partijgenoot Lubbers, op gang is gebracht.

Het kamerdebat was erg tam. 

'Dit tekent het debat. Als er gevraagd wordt naar de waarde van rentmeester schap, begint u over het financieel beleid. Dat is toch armoede!' Groenlinks-fractievoorzitter Femke Halsema klinkt verontwaardigd. Het debat over waarden en normen is al bijna afgelopen en nog steeds heeft CDA-premier Balkenen de de oppositie niet duidelijk kunnen maken aan welke principes het kabinet zich zelf houdt. [...]
Elke fractie greep gisteren de gelegenheid aan om een eigen invulling te geven aan de begrippen waarden en normen. [...]
'U versmalt het debat tot gedragsregeltjes', verwijt GroenLinks hem. Het pleidooi voor herstel van normen en waarden zou geloof waardiger worden als politici zelf het goede voorbeeld zou den geven, zegt de gehele oppositie.
(Lambalgen & Sleutjes, WD, 19 december 2002)

Zowel Balkenende als de geciteerde Femke Halsema zijn jonge politici. Er zijn veel nieuwe en jonge politici, zoals ook Wouter Bos.

"Bos, Halsema, Balkenende - ze komen goed over op tv, maar de boodschap die ze uitdragen valt tegen. [...]Ze dobberen mee op de golven van een tijdgeest die veel normen en waarden voorschrijft en durven daar niet dwars tegenin te gaan."
Tino Wallaart & Max van Weezel, Nieuwe generatie politici heeft geen durf, VN 23 november 2002.

Voor de moed om nieuwe waarden en normen in te brengen in het debat moeten we elders zijn, bijvoorbeeld in de opiniepers. We gaan daar een kijkje nemen, maar eerst moet ons iets anders van het hart.

Om te huilen 

Wat zijn dit voor normen? Op welke waarden stoelen ze?

Aan veel islamitische wetten dient dit gevraagd te worden. Is De Eer Van De Man dan zo'n belangrijke waarde dat alle wrede wraak is toegestaan?

Dezelfde vraag mag gesteld worden aan landen als de VS die de doodstraf kennen. In de naam van de eerbied voor het leven wordt iemand het leven ontnomen. In naam van het respect voor de mens moet een mens geheel verdwijnen.

Ook in minder 'grote' zaken moeten aan de VS en andere landen dergelijke vragen gesteld worden. Onlangs is in de VS weer, voor de zoveelste keer, een moeder in de gevangenis beland en haar kinderen zijn haar ontnomen. De Peruaanse vrouw had een foto van haarzelf en haar baby aan de borst opgestuurd naar haar man die nog in Peru werkte. "Dubbele pornografie: van vrouw én van kind!" oordeelden de (mannelijke) politieagenten.

Weer worden hier kinderen van de ouders weggehaald in naam van de moraal.

"Westerse waarden en normen: Wapens, propaganda en vuile streken"

Uitbuiting, oorlog, leugen en bedrog, hypocrisie, arrogantie en harteloosheid: ziehier het pakket waarden dat perfect werkt voor West-Europeanen en [Noord-]Amerikanen. Voor Afrikanen, Aziaten en Zuid-Amerikanen pakken ze heel anders uit. 

Ik moet altijd een beetje lachen als ik mensen hoor praten over westerse normen en waarden als over een lijk dat al een jaar ligt te rotten; integendeel, ze zijn springlevend. [..]

De westerse normen en waarden werken volmaakt of nagenoeg volmaakt voor mensen voor wie ze in het leven geroepen zijn: de West-Europeanen en [Noord-]Amerikanen. het merendeel van de Afrikanen, Aziaten en Zuid-Amerikanen is er nooit in betrokken. Dat zijn spelbrekers die schreeuwen om kruimels, maar die zijn moeilijk te krijgen omdat het hun ontbreekt aan [...] wapens [...]. Het Westen zit goed omdat het iedereen op elk moment kan bombarderen [....]

De meeste mensen willen een nestje bouwen, niet de aarde redden; daarvoor zijn de huidige normen en waarden voldoende. [...]

De spullen, de wapens, de vuile streken, de propaganda en het knagende geweten van het buitenbeentje bewijzen alleen maar dat de westerse normen en waarden van graniet zijn, behalve natuurlijk voor de spelbrekers.
(Moses Isegawa, VN, 21 december 2002)

Bush en de zijnen worden gedreven door het eigen gelijk en de Amerikaanse definitie van de begrippen 'goed' en 'kwaad'. [...] De waarden van die dominante wereldmacht worden dan de dominante waarden. Dat zal niet leiden tot wereldvrede [...].
(Joost Sijtsma, Opinie, Wegener Dagbladen, datum onbekend)

Sinds het begin van de oorlog [in Irak] heeft Amnesty naar eigen zeggen in veertien landen, waaronder België, de Verenigde Staten en Groot-Brittannië, mensenrechtenschendingen geconstateerd. [...] Groot-Brittannië heeft het internationale verdrag tegen landmijnen uit 1997 getekend, maar de VS niet.
(AP, Wegener Dagbladen, 31 maart 2003)

Het neo-liberalisme heeft in combinatie met het conservatisme een ruw kapitalisme gebaard dat vastloopt in [...] perverse hebzucht. Wat nu nodig is, is politieke moed. [...] Juist de overheid moet paal en perk stellen aan de onbelemmerende werking van de ruw-conservatieve variant van het kapitalisme. [...] Waar naar moet worden gezocht, is een werkbare Derde Weg. [...] Het is hoog tijd dat de linkse politiek, in Nederland en daarbuiten, met hernieuwde energie het debat over de inrichting van een zachtmoedig kapitalisme aangaat.
(Arjan van Witteloostuin, Neo-liberalisme op dood spoor; De Helling, winter 2002)

Moraal? Welke normen? Welke waarden liggen hieraan ten grondslag?

Hier in Nederland verliep het debat wel grappig, maar waarden en normen zijn een hoogst serieuze zaak. Het is blijkbaar echt een zaak van leven en dood. Ze verschillen klaarblijkelijk per cultuur, tijd, land en rechtsstelsel. Ze dienen dus constant in discussie te zijn, hoe zeer sommigen ook vinden dat ze voor eeuwig in stenen tafelen gebeiteld dienen te staan.

Waar komen waarden en normen vandaan?

In een eerder stuk, Welke normen en waarden, 
hebben wij al de nodige bronnen vermeld: van Mozes t/m Habermas. 

"Laten we hem uitspreken, deze nieuwe eis: we hebben een kritiek van de morele waarden nodig, we moeten de waarden van deze waarden zelf eens ter discussie stellen - en daarvoor is kennis van de voorwaarden en omstandigheden nodig, waaruit ze ontstaan zijn, onder welke ze zich ontwikkeld hebben."
Friedrich Nietzsche (1844-1900), Genealogie der Moral.
(Hester Haarsma over Kees Vuyk over Friedrich Nietzsche in Trouw 2003-03-24)

Zeer oude bronnen

We kunnen nog ietsjes verder teruggaan dan Mozes en zijn beroemde Tien Geboden. In Genesis staat het verhaal van Adam en Eva in het paradijs. Verleid door een slang aten zij, dwarsliggers als de eerste mensen al waren, van 'de boom van kennis van goed en kwaad'. We kunnen dit interpreteren als: de mens werd zich bewust van het bestaan van moraal, dus van waarden en normen - en pas daarmee begon de eigenlijke geschiedenis van de mensheid. Zo fundamenteel zijn waarden en normen dus. 

De Koptische interpretatie van dat verhaal is dat de slang niet de duivel was, maar Christus Himself, die de mensen juist tot mensen wilde maken door hen de kennis van goed en kwaad te laten ontdekken. Een lastige kennis, want het is dan gedaan met het paradijselijke leven: je zult moeten nadenken en kiezen, dus hard moeten gaan werken op noeste grond. 

Deze interpretatie is bevestigd door de vondst van de Nag Hammadi geschriften in een grot in Egypte. Ze schijnen daar destijds verborgen te zijn door monniken nadat de paus allerlei leerstellingen had afgekondigd die dan voortaan De Waarheid zouden zijn, terwijl andere inzichten verboden werden. Die paus verklaarde dus Adam en Eva voor zondig omdat zij zich bewust werden van de kennis van goed en kwaad en zich deze kennis eigen maakten. 'Men moet niet zelf gaan denken,'  moet deze paus gedacht hebben, 'men moet gewoon de machthebbers volgen'. 

Fundamentalisten hebben zo hun eigen waarden, normen, fatsoensregels, wetten en straffen voor dwarsliggers. Brandstapels of zo voor wie denkt dat de aarde om de zon draait in plaats van andersom, zoals een latere paus meende. Of, heel wat moderner, Condemnation by the US Congress, zoals wij al eerder beschreven.

Hoe dan ook: moraal, ofwel waarden en normen zijn op fundamenteel niveau verbonden met het menszijn. Het is niet zomaar een debat dat even leuk uitkomt op de politieke agenda - de mensen moeten zich wat beter aan onze wetten houden - en ook nog wel grappig verloopt en eindigt. Het gaat wel iets dieper. Naast, en liever dan, de pausen willen filosofen hierover wel eens verstandige dingen zeggen. 

Cultuur, dus waarden en normen erf je

Milo Anstadt legt in zijn essay 'De normen en de waarden' de nadruk op het feit dat waarden en normen niet zo maar in een bepaalde tijd ontstaan, maar dat deze heel oude wortels hebben, zoals de hele cultuur dat heeft. Je erft ze als het ware, ze worden van generatie op generatie doorgegeven. Daaruit blijkt ook hun kracht: ze hebben menige revolutie en regiemwisseling doorstaan. 

Nu een CDA premier opriep tot een debat over waarden en normen, is de verhouding tussen burger, staat en religie daarmee meteen aan de orde. Filosofen verschilden hierover nogal van mening, en komen dus ook tot verschillende waardensystemen. 

Milo Anstadt zelf volgt Marx niet, maar wijst wel op het feit dat de moderne staat zich vooral bekommert om de welvaart van de mensen en nauwelijks om cultuur, inclusief normen en waarden. Dit laatste werd overgelaten aan "het vrije spel der maatschappelijke krachten", ofwel De Markt. Het gevolg is wat hij noemt de fun civilisation (de cultuur van het plezier) die we dus nu hebben. Hij merkt erbij op dat je de nadelen van die cultuur, het sterke individualisme onder andere, niet kunt verwijten aan 'de jeugd'. Deze treft die cultuur aan en gaat er als vanzelf in mee - en bepaalt ze in hoge mate omdat jongeren als consumenten, dus als bron van winst, terdege meetellen. Hiermee is een groep mensen toegelaten tot de polis, die voorheen beleefd had te wachten tot ze oud en wijs genoeg waren. 

Habermas: de discours

Habermas schreef zijn werk in het na-oorlogse Duitsland, dus een verandering van waarden en normen lag hem wel na aan het hart. De Frankfurter Schule hield zich er intensief mee bezig. 

Normen en waarden ontstaan in het gesprek hierover tussen de mensen onderling, in Habermas' term: in de discours, ook door Foucault gebruikt, het gesprek waarin men probeert tot 'gedeeld begrip' te komen en 'gedeelde standpunten' tracht te bereiken. Omdat mensen elkaar in generaties opvolgen en veranderen, veranderen die standpunten dus ook. Dus geen stenen tafelen voor eeuwig, nee, een voortdurend debat, de ethische discours. 

Hans Achterhuis:
Eén ding is zeker: de populaire roep om 'herstel' van normen en waarden is te simpel. Veel waarden, en zeker normen, moeten juist opnieuw worden overdacht en geformuleerd, om niet te zeggen 'uitgevonden', omdat veel geijkte wijsheden nu eenmaal geen antwoord geven op de vragen van vandaag [...] in een moderne samenleving als de onze die gekenmerkt wordt door de onderling samenhangende verschijnselen van multi-culturaliteit, globalisering en individualisering.
(Henk Tieleman, De vraag naar morele autoriteit in de post-moderne samenleving; Illuster, maart 2003)

Afshin Ellian: 
"[... D]emocratische macht is een communicatieve macht. [...] 
Kritiek was en is het hart van de westerse cultuur. Alle wetenschappelijke en politieke verworvenheden zijn vooral te danken aan een kritische benadering. [...]
Nederland is niet ziek, noch egoïstischer dan andere landen. Het individualisme dat Nederland ten toon spreidt is [...] van democratische oorsprong. Dit individualisme geeft aan dat hier sprake is vaneen vergaand democratiseringsproces."
(Postmodern amen, NRC, 26 januari 2003)

Roesser: ook emotie

De heer Immanuel Kant leerde ons dat das reine Vernuft, 'de zuivere rede' ons de juiste moraal zou leren. Mevrouw Roeser voegt hier iets aan toe:

Hoe weet je wat goed is en wat verkeerd? Volgens filosofe Sabine Roeser is moraal een kwestie van gevoel. Alleen met de ratio red je het niet. Maar dat betekent allerminst dat morele waarden relatief zijn. [...]
In haar dissertatie grijpt Roeser terug op het klassieke [affectieve] intuïtionisme [...] Volgens deze stroming kunnen mensen 'directe kennis' opdoen van morele waarheden; je kunt niet al je morele overtuigingen met harde argumenten onderbouwen, maar dat maakt ze nog niet onbetrouwbaar. [...]
Dankbaar maakt Roeser gebruik van nieuwe inzichten uit de 'cognitieve emotietheorie'. Die beweert óók dat de scheiding tussen rede en emotie onhoudbaar is, en dat de twee samenwerken. [...]

Dat ethiek een kwestie van gevoel is, betekent allerminst dat morele waarden subjectief en relatief zijn. Inmiddels is Roeser ervan overtuigd dat er wel degelijk universele morele waarden bestaan. Dat pakketje is ons niet van hogerhand gegeven - de filosofe is atheïst[e] - maar hoort onlosmakelijk bij de 'natuurlijke wereld'. Belangrijke notie is bijvoorbeeld dat alle mensen gelijkwaardig zijn. [...]
Cultuurrelativisme wijst ze tegenwoordig streng af.
,,Natuurlijk verschillen opvattingen per cultuur. Maar dat mensen iets vinden maakt het nog niet waar." 

Waarden moet je wel waar maken, en wel zelf 

Zo'n waarden- en normen-debat heeft zo zijn eigen valkuilen. We zagen het al: de regering die het debat aanslingerde in de hoop dat de mensen weer fatsoenlijker zouden gaan worden, bleek zelf de grootste vervuiler. Waarden zijn er natuurlijk om waar gemaakt te worden - en dat kan ieder alleen zelf doen. 

Dit impliceert het doorlopen van een leerproces waarin je, bijvoorbeeld, zelfbeheersing aanleert. Dit is een cruciaal punt, want de regering wilde natuurlijk stilletjes ons meer gaan beheersen met behulp van een reclamecampagne voor meer fatsoen - dat wil zeggen de oude fatsoensregels - maar dat werkt natuurlijk niet meer in een zo geïndividualiseerde samenleving. 

Het zou ook niet juist zijn, want dan roep je uiterlijk, opgeplakt standaardgedrag op - en daar moeten we zeker niet naar terug. Het is pas echt iets waard als mensen innerlijk achter bepaalde waarden staan en niet elkaar maar zichzelf gaan beheersen. Dit verwijst niet alleen naar opvoeding, maar ook naar een bepaald type opvoeding: opvoeding tot empathie en autonomie. 

Wij hechten hieraan en bespraken dit al in een van de eerste Tegenwicht stukken. Wij willen de verwijzing naar de opvattingen van Adorno onder te titel Opvoeding na Auschwitz nog wel even met de link juist hiervoor herhalen. De titel is kraakhelder: we moeten niet terug naar een opvoeding tot gehoorzaamheid aan opgelegde (fatsoens)regels. We moeten verder naar autonomie en empathie. 

Emeritus-professor Cees Zwart wijst ons nog op een punt dat hierbij van belang is:

Opvoeding is zo belangrijk, omdat waarden altijd polair zijn. Je moet leren kiezen. We hebben de neiging mooie dingen als waardevol te beschouwen en slechte dingen als waardeloos. Maar rechtvaardigheid krijgt als waarde pas betekenis in verhouding tot onrechtvaardigheid. Vrijheid in relatie tot onvrijheid. Broederschap en solidariteit in relatie tot egoïsme en eigenbelang. 

We moeten daarom durven te aanvaarden, dat er niet alleen waarden maar ook "onwaarden " zijn. Er zijn mensen die voor - wat wij beschouwen als - een onwaarde in het leven staan. [...]
Het gaat niet om het herstel van oude waarden, maar om datje gewetensvol kiest in de polariteit tussen veiligheid en onveiligheid, tussen vrijheid en onvrijheid et cetera. [...]

De enige oplossing, die de psychiater Neumann ziet, is dat elk mens op zoek gaat naar "de duistere broeder in hemzelf en die verlost". Het gaat erom datje leert zien dat het kwaad ook een kwetsbaar stuk in jezelf is. Vanuit die beleving kun je de "duistere broeder" in een ander ook durven zien en je gaat op een hele andere manier over goed en kwaad praten. [...]

Neumann al schreef: je kan het kwaad niet uitroken, je moet het in jezelf opzoeken. Ik zeg daarmee [...] datje alleen een stap voorwaarts kunt zetten als je bereid bent het kwaad in jezelf op te zoeken. Alleen vanuit de erkenning van je eigen kwetsbaarheid, van je eigen onvolmaaktheid kun je een stap naar een ander toe zetten.Dan kun je ook een weg naar verzoening vinden. 

 Deel 2: Andere waarden en normen - en projecten

Na deze reis door de geschiedenis, van Genesis tot en met promovenda Sabine Roeser, gaan we eens kijken naar de bijdragen aan het normen en waarden debat in de Nederlandse opiniepers van het afgelopen jaar.
We kozen hieruit enkele originele en dwarse, 'tegenwicht gevende' bijdragen.

We kijken ook even naar de nieuwe generaties, hier vertegenwoordigd door de Deventer kinderen die, toen de koningin daar even aanwipte, een hele eigen krant volschreven.
De vraag was "Als ik koningin zou zijn ..." en wat je dan ziet zijn in feite hun idealen en wensen, dus eigenlijk hun waarden en normen.
Dat zijn dus woorden. 

Als gewoonlijk eindigen wij daarna graag concreet met met enkele originele, dwarse, 'tegenwicht gevende' daden van kennelijk moreel geïnspireerde mensen.

Dit doen wij in een apart bestand vanwege de download tijd.