Opinie 21

Welke waarden en normen?

Zelfs de inleiding is lang...

Alom klinkt de roep om herstel van waarden en normen. 
Welke waarden en normen?
Waarden en normen zouden verdwenen zijn - of veranderd?

Tegenwicht schreef hier al eerder over -
en later nog eens.

Zie ook: < http://waarden-normen.startkabel.nl/ >

"[H]et bezwaar [is] dat zo'n minister 'normen en waarden' als een verzamelbegrip gebruikt. 
Alles wat ze niet bevalt duiden ze ermee aan. Maar in werkelijkheid gaan er heel ongelijksoortige, concrete, maar ook: heel complexe problemen onder schuil.''
(Van der Burg, geciteerd door Esther Hageman, Trouw 5 september 2002)

Een minister heeft, schijnbaar en wellicht nog even, iets van macht - 
voor zover deze nu niet al geheel bij de oplettende burgers ligt.
Als een hard-rijdende burger ineens minister wordt ligt er ineens weer een nieuw probleem op het dashbord van de dure auto ...
Wij rijden geen duro auto, wij zijn geen minister - wij lezen de krant, wij markeren, knippen en plakken, en wij denken na.

Kunnen wij als niet al te hard dravende, geen minister zijnde, doch oplettend lezende kritische burgers deze complexiteit overzien?

Wij, het Tegenwicht team,  kijken eens even in ons culturele erfgoed en leggen er deze tijd naast.
Er blijkt een pluriformiteit, maar wellicht, mogelijkerwijs, toch ook een gemeenschappelijke basis te zijn.

In elk geval mag men 'normen & waarden' niet gelijk stellen aan 'in wetten vastgelegde waarden en normen', noch ook aan de conservatief-fundamentalistisch rechts-christelijke waarden. Er is meer over te zeggen. 

De uitweg is wellicht dat de moderne en mondige burgers, wij dus, samen hun eigen waarden en normen eens goed gaan (her)overwegen.

De recente pers biedt hier zelfs een overmaat aan ideeën aan, zelfs voor de oplettende lezertjes nauwelijks te volgen en te overzien, qua aanbod van te betalen kranten en qua tijd om deze te lezen, te markeren, te knippen en in te plakken, al dan niet elektronisch.

Een scherpe selectie helpt ons wellicht een stukje op 'de goede weg'...,
maar laten we eens beginnen bij de basis, ons culturele erfgoed.

Het Tegenwicht Team

Het artikel

Het culturele erfgoed 
Het Oude Oosten... Mozes...  Plato cs... Het Evangelie.. Thomas van Aquino... Dante ...
De Verlichting... De Romantiek... de Frans Revolutie ... De Frankfurter Schule... 
De moderne tijd..   

De post-moderne waarden en normen 

Enkele moderne inspiratiebronnen 
Avishal Margalit: De fatsoenlijke samenleving 
Francis Fukuyama & Robert Puntman: 'Sociaal kapitaal' 
Amitai Etzioni: De noodzaak van gemeenschap 

De discussie anno 2002 

Blijft de vraag: Welke waarden en normen dan? 

Concreet 

Het culturele erfgoed

De oudste ons  bekende culturen zijn die uit het verre oosten van vele duizenden jaren geleden. Wat heden ten dage hiervan nog leeft zijn deugden als wijsheid, gematigdheid en geduld. Kenmerkend voor die culturen maar hier vrijwel onbekend is: berusting in het lot.

De tien geboden van Mozes, ook vele duizenden jaren oud, zijn nog wel pijlers onder onze cultuur. Ze lijken een universele waarde te hebben. Het dagblad Trouw heeft in een lange serie artikelen getracht deze klassieke tien geboden in onze tijd te vertalen. Hier volgt kortheidshalve ook zo'n poging:

1. Heb eerbied voor wat hogere machten zijn dan de mens.

2. Eer het geestelijke, niet het materiële. 

3. Waan uzelf geen godheid, erken uw onmacht.

[Dit lijkt op # 1. De katholieke traditie slaat dit dan over. Om tot 10 te komen, verdubbelt de katholieke traditie het kuisheidsgebod, # 6, door het te splitsen in 'doen' en 'verlangen naar' in # 9]

4. Eert uw vader en moeder

5. Gij zult niet doodslaan.

6. Gij zult niet echtbreken.

7. Gij zult niet stelen

8. Gij zult niet liegen.

9. Wees niet jaloers.

10. Neem tijd voor bezinning.

Plato (Politeia, 380 v.Chr.), Aristoteles en Cicero (De Ofiiciis) formuleerden 'de vier kardinale deugden'. 

Het evangelie, goeddeels nog een fundament van onze cultuur, vermeldt de acht zaligsprekingen: waarden en normen die als universeel bedoeld zijn. Ze zijn hier kort en modern  geformuleerd als deugden.

1. Bescheidenheid

2. Eerlijkheid inzake verdriet

3. Zachtmoedigheid

4. Rechtvaardigheid

5. Barmhartigheid

6. Zuiverheid van bedoelingen

7. Vredelievendheid

8. Moed om van de waarheid te getuigen

Paulus voegde aan de hem als Romein bekende vier kardinale deugden er nog drie toe van meer geestelijke signatuur, de bekende trits Geloof, Hoop en Liefde.

Samen met de vier klassieke kardinale deugden vormen dit de zeven deugden van Thomas van Aquino's Summa Theologica, tot ver na de Middeleeuwen het fundament onder Europese cultuur.

Dante koos in zijn Divina Comedia de omgekeerde weg: hij noemt er de zeven hoofdzonden als tegenpolen van de hiervoor genoemde deugden.

1. Superbia: hoogmoed (op te vatten als: 'boven de wetten denken te staan)

2. Invidia: nijd, jaloezie

3. Ira: woede, toorn

4. Accidia: luiheid

5. Avaritia: hebzucht, gierigheid

6. Gula: gulzigheid 

7. Luxuria: (ongeregelde) wellust

De Verlichting erkende de waarde van de klassieke kardinale deugden, maar legde de nadruk op de niet-religieuze kant daarvan: de humaniteit en de menselijke rationaliteit. De mens hoeft niet in zijn lot te berusten: de mens kan rationeel en praktisch handelen en zo zijn wereld vormen. Dit maakte een enorme ontwikkeling van de techniek mogelijk die inderdaad de wereld ingrijpend veranderd heeft, tot en met het Internet dat u nu leest.

De Romantiek gaf een reactie hierop: hier werd de irrationaliteit,  het gevoelsleven en het temperament als waarde benadrukt. Het Internet weet er ook van.

De Frans Revolutie bracht op haar beurt drie centrale waarden naar voren: vrijheid, gelijkheid en broederschap.

Niet zo opvallend, maar terdege van invloed was de Frankfurter Schule van Habermas e.a. (met invloeden nog van Marx afkomstig, maar dan neo-marxistisch uitgelegd) als reactie op de Tweede Wereldoorlog met alle racistische en nationalistische 'waarden' van dien. Men benadrukt in deze school het sociale aspect van de mens - de broederschap zo men wil - maar ook de norm-gebondenheid die dit met zich meebrengt. 

Die normen echter behoren niet van bovenaf opgelegd en gehoorzaamd worden, maar door de mensen zelf in samenspraak met elkaar (in 'communicatieve interactie' of 'discours' - zie uitleg en  schema) worden te ontwikkeld als afspraken ('gedeeld begrip') waaraan men zich vrijwillig houdt. Na de objectief-theoretische discours, geliefd sinds de Verlichting en de gevoelsmatig-therapeutische discours, geliefd sinds de Romantiek, zou nu de praktische discours die over het normgebonden handelen gaat de ruimte moeten krijgen. Op grond hiervan zegt men tegenwoordig vaak dat waarden en normen niet meer door een regering opgelegd kunnen worden; mensen moeten er zelf voor kiezen.

"Alleen als mensen zelf de regels maken en die niet van bovenaf opgelegd krijgen, zal een samenleving goed kunnen functioneren." (Amitai Etzioni)

De moderne tijd, na 1966, bracht ook als min of meer nieuwe waarde de individualiteit naar voren, inhoudende het recht op het eigen gevoels- en denkleven en de ontplooiing hiervan, dus ook het recht op autonomie voor individuen en minderheden, emancipatie dus, en het voor jezelf opkomen.

Nu leven we in de post-moderne tijd - en ja, wat nu?

"De samenleving moet zelf respect en fatsoen uitdragen, vindt premier Balkenende. Dat is de verantwoordelijkheid van de overheid, maar ook van de burgers zelf.
Premier Jan Peter Balkenende wil dat een commissie een eigentijdse impuls geeft aan de discussie over waarden en normen." (dVk 2 september 2002) 

"Burgers kunnen niet volstaan met zich als consument van het gebodene op te stellen; zij zijn zelf in de eerste plaats verantwoordelijk. Individueel en via maatschappelijke instituties zijn zij de spil in de samenleving; de overheid is de sluitsteen."
(Regeeraccoord 2002)

De post-moderne waarden en normen

Kijken we nu om ons heen en lezen we de commentaren over het huidige debat over waarden en normen, dan horen we nogal wat klachten, vooral over de jeugd. Deze schijnt vooral, modern gezegd, fun!, kicken! en grenzeloosheid hierin als waarden te koesteren. 

Dit steekt inderdaad wat schril af tegen de gehele lijst van het stuk hierboven. Gegeven het feit dat we in een kapitalistische samenleving leven, zijn we niet verbaasd om dag na dag reclames met Geniet! Consumeer! Leen! onder ogen te krijgen. Hebzucht en jaloezie krijgen alle kans; echte gematigdheid zou onze economie zo ongeveer om zeep brengen.

Positief uitgedrukt zijn het de waarden die het meest recent zijn toegevoegd, die nu gekoesterd worden: die van de moderne tijd, die van de Franse revolutie (behalve broederschap buiten eigen kring dan), die van de Romantiek en, gezien de bepalende invloed van de techniek, nog steeds die van de Verlichting. 

Wat tegenwoordig als 'De Europese Waarden' wordt beschreven, zijn in feite de vanaf De Verlichting genoemde waarden en verworvenheden. Dat de jeugd juist de meest recent toegevoegde waarden koestert is niet zo onlogisch; waarschijnlijk is dit in elke periode wel het geval geweest. Wie wat verder terugkijkt, komt uit bij De Verlichting. De waarden of deugden van de tijd daarvoor, daar hoort men niet veel meer van.

In onze in feite multi-culturele samenleving zijn er meer stelsels van waarden en normen gangbaar. Met name de islamitische waarden worden nu vaak genoemd. 

Wie feitelijk de Qur'an leest, komt heel wat deugden tegen: gelovigheid, rechtvaardigheid, barmhartigheid, vergevingsgezindheid, vrijgevigheid en gematigdheid. Helaas zien we deze niet zo scherp op de voorgrond treden of besproken worden. 

Wat opspraak wekt is vooral de niet uit de Qur'an, maar eerder uit de Arabische Bedoeïenencultuur voorkomende waarden als patriarchisme en eer met de bijbehorende eerwraak en maagdelijkheidobsessie als voor ons de meest opvallende en onbegrijpelijke. Niet minder besproken is de, deels wel uit de Qur'an voortkomende, veroveringsdrang, de drang naar gebied, macht en invloed - maar deze is noch het Christendom en al zeker niet het kapitalisme vreemd. 

Wat ook opvalt is de eigen stam (of familie) eerst moraal - maar ook deze is de westerse cultuur bepaald niet vreemd. Het begrip 'Hebt Uw Naaste lief' zou door de oudtestamentische joden ook alleen maar zo begrepen kunnen worden: 'uw naaste' is 'uw familie- of stamlid'. Hun wereld reikte ook niet verder. Pas het Nieuwe Testament geeft er een bredere betekenis aan in de moderne zin van 'iedereen is uw naaste'. 

Zoekend naar de meest juiste waarden en normen doen we er goed aan drie ietwat vernauwende blikken te vermijden:

We kijken eens even naar 

Enkele moderne inspiratiebronnen 

Avishal Margalit: De fatsoenlijke samenleving

Na individualiteit komt nu identiteit centraal te staan, zowel identiteit van individuen als die van minderheden en meerderheden. 

Identiteit dient ontwikkeld, behouden en vooral erkend te worden. Margalit gebruikt het begrip 'identificatiegroep': een groep waartoe men behoort en wil behoren, welke groep een cultuur heeft die het denken en handelen van haar leden stuurt. Men kan lid zijn van meerdere van zulke groepen. Waar het om gaat is dat geen van die groepen wordt uitgesloten of vernederd door haat, spot of discriminatie. Als Israëliet kijkt Margalit natuurlijk naar de holocaust, maar nu weten de Palestijnen er ook van mee te praten. Dit laatste maakt van Israël, toch wel een beschaafde samenleving, tot een onfatsoenlijke samenleving. 

Ook de Moslims ook in Nederland hebben vernedering ervaren na 11 september 2001. In een rechtvaardige samenleving vernederen burgers elkaar niet, in een fatsoenlijke samenleving vernederen instituties mensen niet. Ieder die ooit op een uitkering was aangewezen kan dit verschil toelichten.

Francis Fukuyama & Robert Puntman: 'Sociaal kapitaal'

'Sociaal kapitaal' vormt zich als mensen elkaar kennen, zich bij elkaar betrokken voelen en bij problemen op elkaar kunnen terugvallen. Het wordt hier meestal 'sociale cohesie' genoemd, of 'sociale infrastructuur'. 

Gemeenschappen - buurten, scholen, landen - die dit hebben functioneren beter dan die dit niet hebben. Buurten zijn veiliger, kinderen leren beter, ook de economie loopt beter. Gemeenschappen die er gebrek aan hebben tenderen naar (extreem) rechts, gemeenschappen die voldoende 'sociaal kapitaal' hebben zijn toleranter ten opzichte van vreemdelingen, oordelen positiever over politiek, bestuur en belastingen, en getroosten zich moeite voor anderen. Mensen nemen verantwoordelijkheid. 

Een erg bedisselend landsbestuur bevordert dit bepaald niet, een terugtredende overheid merkt hiervan de gevolgen als men niet voldoende in sociale cohesie heeft geïnvesteerd. 

"[M]et 'werk, werk, werk' creëer je nog geen solidaire samenleving - gebaseerd op saamhorigheid en sociale cohesie" (Marleen Barth in VN 24 augustus 2002). 

Met alle nadruk op waarden als individualiteit, ontplooiing en emancipatie is de menselijke behoefte aan gemeenschapszin en geborgenheid verwaarloosd in de afgelopen decennia - niet alleen door Paars. Mede daardoor verlangden mensen terug naar vroeger. 

"Emancipatie zonder sociale cohesie leidt tot vereenzaming, onzekerheid en versplintering van de samenleving" (Marleen Barth). 

Zonder daadwerkelijke solidariteit verhardt de samenleving; wie het niet redt is een loser. Het gaat niet alleen om contentment te bereiken bij de mensen (tevredenheid met hun verworven welvaart), maar ook om commitment, betrokkenheid bij elkaar. Er is niet alleen een ruimtelijke en economische infrastructuur nodig - die kost geld - noch alleen een human capital waaronder men kennis dus opleiding verstaat - dit kost geld - maar ook om 'sociaal kapitaal' - en ook dit kost geld.

"[L]aten ze doen wat de politiek kan doen: de mogelijkheid scheppen om voort te zetten wat wèl werkt. Bezuinig dus niet op het buurthuiswerk en kort niet op het onderwijs. Stimuleer de Marokkaanse buurtvaders, het opzoomeren van verloederde straten, de Goudse en de Rotterdamse buurt-etiquette. 
De rode draad door zulke projecten is dat je de burgers in samenspraak met elkaar laat bepalen: wat zijn hier de normen en hoe handhaven we die. Op die manier voed je niet het idee dat de overheid alles eventjes snel kan oplossen, en dat 'normen en waarden' iets zijn waar vooral anderen zich aan moeten houden, maar jij zelf niet."
(Van der Burg, geciteerd door Esther Hageman in Trouw, 5 september 2002)

Amitai Etzioni: De noodzaak van gemeenschap

Zonder dialoog is er geen moraal, zonder gemeenschap geen dialoog, dus geen moraal. Naast de staat en de markt is er een derde pijler: de gemeenschap: de buurt, het wijkcomité, de sportclub, het gezin en als het goed is: de school. Dit zijn de bouwstenen van de sociale infrastructuur. 

De stroming die deze derde pijler benadrukt noemt men het communautarisme, sterk gebaseerd op 'The Communautarian Agenda' van Amitai Etzioni. Deze verklaart zich contra-rechts, waarbij men kan denken aan het in de VS zeer invloedrijke fundamentalistische christelijk rechts. Maar ook wijst hij op de eenzijdigheden van links en van het feminisme, die beide de moraal verwaarlozen. Zijn ideaal is om gemeenschappen ter herbouwen waarin een dialoog over moraal, waarden en normen dus, plaats kan vinden. Niet de politici en bestuurders dienen deze waarden en normen op te leggen, gemeenschapen kunnen ze zelf ontwikkelen - ze mogen dus ook verschillen. Dus minder sociale regelgeving, meer dialoog over moraal. 

'Gemeenschappen' klinkt abstract, maar het gaat om groepen mensen die elkaar persoonlijk kennen, dus niet om al te grote groepen. Hierin moeten mensen echt met elkaar omgaan en dus tijd voor elkaar hebben - dus niet alleen maar werken en tv kijken met elk een auto voor de deur. De wereld redt het niet als straks ook heel China er uitziet als een Amerikaanse forensenwijk. 

"We moeten naar een tegencultuur: meer tijd samen doorbrengen, zonsondergangen zien, meer seks hebben - dat maakt gelukkiger dan meer geld. het goede leven is juist niet werk-intensief en ook niet consumptie-intensief. [... Dit is] ook goed voor het milieu en [het] reduceert de ongelijkheid" (Interview in De Helling, winter 2001). 

Vrijwilligerswerk is cruciaal voor deze gemeenschappen; ze draaien er op. Men neemt verantwoordelijkheid op zich, niet alleen maar rechten, maar ook plichten. Rechten gaan samen met verantwoordelijkheden.

Gemeenschappen kunnen en mogen van elkaar verschillen. Een gemeenschap van hispanics in de VS zal macho-trekken vertonen, een moslim gemeenschap paternalistische trekken. Een andere moraal kan men echter niet van bovenaf opleggen, deze zal moeten groeien; eenzijdige machtsstructuren kunnen door democratisering worden doorbroken. Er zijn enkele basale mensenrechten die nauwelijks discussie toelaten of vragen, maar verder gaat het erom een evenwicht te bereiken tussen eenheid op basale rechten en verscheidenheid in andere opzichten. De samenleving, die toch al multicultureel is, wordt dan een mozaïek van verschillende kleuren en vormen die samen een mooi geheel vormen.

De discussie anno 2002

Premier Balkenende wil dat saamhorigheid en verbondenheid de uitgangspunten worden van de politiek, aldus vrijwel alle media op 2 september 2002.

"Het gaat om het realiseren van een betrokken samenleving, waarin naastenliefde en verantwoordelijkheid centraal staan." 
"Dat betekent niet dat de overheid gaat voorschrijven hoe u zich dient te gedragen. het betekent wel dat de overheid morele grenzen moet stellen."
Nederlanders zouden zich steeds meer overgeven aan 'consumentengedrag'. "Mensen die zich louter gaan gedragen als consument van de samenleving."
Balkenende benadrukte dat de discussie door alle lagen van de samenleving heen moet lopen. 

"Van die discussie heb ik hoge  verwachtingen en die ga ik graag aan. Het demon van verlies van normen en waarden zou wel eens stukken kleiner zijn als we dat gesprek aangaan." (Dr Balthazar Beke, Wegener Dagbladen 2 september 2002)

"In de brief toont het kabinet zich bezorgd over 'de broosheid' van de verhoudingen tussen de verschillende bevolkingsgroepen in ons land. Het kabinet wijst op de toenemende gevoelens van onveiligheid en wantrouwen tegenover burgers met een islamitische achtergrond. Volgens het kabinet heeft versterking van de sociale samenhang 'grote prioriteit'." (Diverse media, 11 september 2002)

Dit is exact wat hierboven is geschreven als aanbeveling. Op wereldschaal zei Mary Robinson, vertrekkend Hoge Commissaris voor de Rechten van de Mens, net zoiets: 

"We moeten ook een dialoog met de islam van de grond krijgen. Anti-arabisme, anti-semitisme, vreemdelingenhaat, het zijn allemaal zaken die je nooit op hun beloop mag laten." (Wegener Dagbladen 11 september 2002)

Helaas stelt de VS andere prioriteiten dan een dialoog. 

Eenvoudig is deze dialoog ook niet; een dialoog vereist wederkerigheid, anders wordt het er een tussen doven. 

"Christenen kunnen (inmiddels) wel vinden dat hun waarheid er één uit velen is - dat concept is in de huis-, tuin- en keuken-islam vooralsnog ondenkbaar" 
(Elma Drayer, Trouw 7 september 2002).

Wat vrijwel alle commentaren aanstippen is de noodzaak dat het een gesprek tussen burgers gaat worden, niet alleen een campagne van de overheid.

"[G]eïndividualiseerde burgers laten zich niet per overheidsdecreet of Postbus-51-spotje tot fatsoenlijk gedrag dwingen. [...] De restauratie van normen en waarden kan alleen slagen als een grote meerderheid van de burgers daar zelf de noodzaak van inziet." (Paul Koopman, Wegener Dagbladen 6 september 2002)

Zo wijst ook Edward Tersmette in Trouw 7 september 2002 op de macht van de burgers tegenover de onmacht van de overheid: 

"[...] files worden niet door de politiek veroorzaakt maar door de auto's."

"De mogelijkheden van de burger zijn momenteel ongekend en het gevoel van mondigheid en macht is totaal. Maar daarmee is de politiek alleen maar machtelozer geworden. Niet de overheid, maar de burgers moeten daarom de waarden en  normen herstellen."
"Om meer extremisme te voorkomen, moeten de rollen van politiek en burger wellicht omkeren."
"De nieuwe generatie van rijke, vrije, mondige, mobiele en almachtige burgers dient de schouders onder onze waarden, normen en instellingen te zetten."

Blijft de vraag: Welke waarden en normen dan? 

Duidelijk zij dat we even verder moeten kijken dan de moderne waarden als Fun! Kicken! Consumeer! Wellicht ook verder terug dan wat doorgaans als 'De Europese Waarden' wordt aangeduid, welke teruggaan tot de Franse Revolutie en de Verlichting. Dus naar waarden als soberheid, tegenwoordig consuminderen genoemd, hoe strijdig deze ook zijn met het kapitalisme, maar dit is ook niet alles, weten we.

Moeten we dan terug naar d'oude waarden en normen? Worden we nu ook rechts en conservatief? Niet echt, al willen we in het volgende stuk wel even bij het neo-conservatisme stilstaan. Er zijn ook 'linkse' waarden als solidariteit bijvoorbeeld. Laten waarden als het streven naar gelijkheid inderdaad wat afgesleten zijn, waarden als gelijkwaardigheid en rechtvaardigheid verliezen nooit hun kracht.

Er is wel een omslag gaande die de moeite van het constateren waard is. Dit is de omslag van emancipatie met het bijbehorende individualiteit en ontplooiing naar iets anders, namelijk gemeenschap. We mogen de emancipatie hier in onze contreien redelijkerwijs als voltooid beschouwen. Zelden was er een jeugd zo geëmancipeerd als de onze hier en nu. 

De nieuwe waarde is dan gemeenschap, dus het samenwonen van geëmancipeerde, ontplooide, en dus behoorlijk verschillende mensen, die vervolgens hun verantwoordelijkheid nemen voor die bonte - inderdaad: feitelijk multi-culturele, dit is niet terug te draaien - samenleving.

Dit houdt in dat veel groepen mensen mogen vragen om ook een plekje onder de zon. Het houdt ook in dat anderen die anders-zijnde mensen maar moeten accepteren zoals ze zijn. Gemeenschap is de waarde hier, het anders-zijn accepteren is de norm die daar uit voort vloeit. Bijvoorbeeld inzake homoseksualiteit en de verschillende typen gezinnen of samenlevingsvormen zien we dit al een beetje lukken in onze samenleving.

We zien dit ook al gebeuren in de christelijke kerken. Hoeveel soorten, typen, denominaties of afsplitsingen van afsplitsingen zijn er niet - toch leven ze redelijk vreedzaam naast elkaar, elkaar het Licht gunnend. Als dit nu ook eens kan gaan gebeuren tussen Christendom, Islam, Jodendom en de niet-gelovigen? Dit is nog een sprookje, maar laten we gaan proberen het waar te maken.

Concreet