5 mei 2013 - Vrijheid

Weblog Tegenwicht # 156 
5 mei 2013

5 mei 1945 ...

De Canadezen trokken Den Haag binnen. Op de Rijswijkseweg zag ik ze langskomen. Ik begreep: we waren vrij! Dit vieren we nu. 

Bevrijd ...

Vrijheid is een kostbaar goed dat soms veroverd, maar altijd gevestigd en in stand gehouden moet worden; het is er niet vanzelf. Vrijheid is geen gave, maar een opgave. Als het er is, moet je het maar goed vieren.

5 mei 1813: Søren Kierkegaard werd geboren

De Filosoof van de Vrijheid wordt dus dit jaar herdacht.

Mens zijn betekent dat je vrij kunt zijn. Nee, vrijheid is geen illusie, maar eenvoudig is het nu ook weer niet.  Mens-zijn is bestaan op het snijvlak van gebonden zijn en vrij zijn. We zitten vast aan ons lichaam en aan onze geschiedenis, maar er is ook perspectief en toekomst.

Op vertwijfeling volgt bewustzijn, niet gevolgd door concrete vrees voor iets, maar eerder vage niet-concrete angst. Dan volgt reflectie en loutering, pas dan gevolg door vrijheid - hopen we, want er is ook "De angst voor de Vrijheid" (Erich Fromm). 

Er is de angst, zegt Sartre, dat je in het ravijn kunt vallen, maar vooral de angst dat je je erin kunt laten vallen. Dit is ook de angst van de hoogtevrees. Vrees komt van buiten, angst komt van binnen. 

Vrijheid is niet absoluut; je kunt niet zo maar alles gaan doen. Er zijn altijd grenzen. Er zit ook een element van noodzakelijkheid in: doen wat past bij de situatie en wat past bij jezelf, de persoon die je bent en vooral de persoon die je kunt worden: een authentiek individu.

Dit begrip, 'een authentiek individu' met zijn eigen door ervaring verkregen individuele waarheid, dit is een bijdrage van Kierkegaard; het was in die tijd bepaald nieuw. In de vroeg-kapitalistische samenleving van zijn tijd zag hij te veel pseudo-individuen, massamensen. 

Nu, in het late of neo-kapitalisme, is, naast het massale bestaan van massa-mensen,  het authentieke individu met zijn emoties zo ongeveer de standaardvoorwaarde om op de televisie te komen. De slinger is wellicht iets te ver doorgeslagen tot op het narcistische af. De DSM-V, het standaardboek met diagnoses, heeft narcisme geschrapt als ziekte ... omdat het zo normaal geworden is. Je kunt er heel goed politicus mee worden. 

Men laat de vijand - een dode, nota bene - dus links liggen, vijand blijven, gehaat blijven. 

In een Brabants dorp stonden de namen van omgekomen Nederlanders en die van ongekomen Duitsers gebroederlijk samen op een gedenkplaat - Alle Menschen werden Brüder, Europees volkslied van Beethoven. Dit kon dus niet: alle namen werden verwijderd. 

Het woord dat alle discussiestukken daarover overheerst, is het woord slachtoffers, in combinatie met daders.

Alleen die, zegt men dan vaak, mogen herdacht worden, en van het dan ook alleen nog de Nederlanders. Dan mogen we, merkt een scherpe lezer in een ingezonden brief op, Anne Frank niet herdenken, want die had geen Nederlands pasport. 

De nazaten van de slachtoffers zeggen zich gekwetst te voelen als ook de daders worden herdacht. Gekwetst: niet in hun Jood zijn, noch godsdienstig, noch etnisch, want dit is niet aan de orde. Zij voelen zich gekwetst en bedreigd in hun slachtofferschap. Dit moet behouden worden. 

Daarvoor is het nodig om de daders vooral dader te laten blijven, hun slecht zijn te blijven bevestigen door hen niet te gedenken, alleen de goeden mogen herdacht worden omdat ze goed zijn en dit willen blijven. Men is goed of slecht, dader of slachtoffer. Hieraan mag niet getornd worden door nuance. De haat, de rancune, het ressentiment moet in stand gehouden worden. 

Onder andere Bettina Drion heeft zich verdiept en ingeleefd in haar grootvader, een geëxecuteerde NSB-er. 

"Ik verafschuw de keuzes van mijn opa, maar door over hem te schrijven kreeg ik wel beter inzicht in zijn dilemma's."

Zij schreef 

Aan het slachtofferschap (= goed) en dus het daderschap (= slecht) mag niet getornd worden. Kennelijk zit dit heel diep: in de identiteit, ook in die van de nabestaanden, dus zelfs over het graf heen, als een soort erfzonde. 

Het slachtoffer-denken en -zijn, -identiteit

In de oorlog zijn er willekeurige mensen gedood als wraak voor iets wat de Duitsers was aangedaan. Hier speelt het wrede toeval, het noodlot, de niet terug te draaien wrede loop der geschiedenis; verzet en herstel zijn niet mogelijk. 

Niet minder noodlottig was het om rond 1920 geboren te zijn in het Duitsland dat in je tienerjaren bijna massaal gehersenspoeld wordt in een romantisch Blut und Bodem denken, in een haatgolf tegen de joden als het ultieme kwaad en in een streven naar een raszuiver Groot-Duitse Rijk, veroverd door zingende soldaten. 

Kom dan maar eens in militaire dienst of realiseer je dat je militair bent geworden om je gezin te voeden. Je hebt geen keuze. Voor je het weet, sta je aan het front. Voor je het beseft, ben je dood. 

Zoals de officier die weigerde willekeurig gekozen Nederlanders dood te schieten - binnen de minuut werd hij geëxecuteerd door zijn collega's. Het wrede noodlot slaat toe, de wrede loop der geschiedenis; verzet en herstel zijn niet mogelijk.

Het noodlot, toegebracht door toeval, mens of natuur, kun je het beste maar aanvaarden, proberen te vergeten of op te bergen in het vakje 'verleden tijd' - en door zien te leven. Dieren kunnen dit. 

Veel mensen lukt dit niet. Zij zoeken of benoemen een dader, een groep van collectieve daders: 'De Joden', maar ook 'De Duitsers' of 'De Elite' dan wel 'De Multiculti', 'De Islam' dan wel 'Het Westen', of de samenspanners in 'Het Grote Complot' dan wel 'De Criminelen', of, waarom niet, 'De Staat'. Men zoekt een zondebok in wie het (eigen) kwaad geprojecteerd kan worden. 

Er ontstaat een zichzelf-rechtvaardigend verhaal, al of niet een waar verhaal, maar wel een giftig verhaal. Men zoekt een dader, een schuldige. Tegen deze ontwikkelt men wrok, rancune, ressentiment, haat, wraak.

Dit zijn giftige gevoelens waarmee men ook zichzelf, zijn gevoelsleven en zijn leven vergiftigt. Men verzekert zichzelf dat men zelf slechts het goede slachtoffer is van de slechte dader, maar ook dit gevoel is gif voor de drager ervan. Er ontstaat een slachtoffer-cultus; we zien het om ons heen. 

Deze manier van denken, het dader-slachtoffer model is een valkuil waar men niet meer uitkomt. Het slachtofferschap wordt deel van de eigen identiteit; het moet en zal gehandhaafd worden, dus ook het daderschap van de ander. Acceptatie, nuanceren, relativeren, begrijpen, vergeten, vergeven, als het verleden beschouwen, herstel van evenwicht is niet meer mogelijk. Men heeft zichzelf vast- en klemgedraaid als een schroef in het hout die maar een kant op kan draaien. 

Men is niet meer vrij, men kan en wil niet meer vrij zijn, men wil slachtoffer blijven en het kwaad op de dader-zondebok projecteren. Men wil deze schuldig verklaard en veroordeeld zien. Maar rust geeft dit niet; men wil steeds meer beteugeling van het kwaad, dus steeds meer regels, wetten, processen, gevangenissen. Discipline dus, terwijl alleen zelf-discipline en zelf-kritisch denken, gevolgd door begrijpen, verzoenen en vergeven de enige weg tot rust, hersteld evenwicht en vrijheid is. Men blijft echter onvrij. 

"De partijen die het begrip 'vrijheid' in hun naam voeren, zijn de grootste bedreiging voor de vrijheid" - Hans Goslinga; VVD viert feestje met nivellering van de omroep; Trouw 8 december 2012. 

Verzoening, vergeving, tolerantie

"Herdenken is geen verzoening" volgens het Nationaal Comité 4 en 5 mei. En die verzoening heeft al plaats gevonden; dit hoeft maar een keer te gebeuren. Dus "je moet op 4 mei niet de daders herdenken."

Wat een gebrek aan doordachte levenservaring. Wie eens een kerk van binnen ziet, merkt dat elke viering begint met een ritueel van vergeving en verzoening, iets dat men kennelijk permanent nodig acht. Verzoening is niet een eenmalig ritueel, het is een lang proces tussen twee partners die elk een lange weg te gaan hebben.

De Waarheids- en Verzoeningscommissie van Nelson Mandela in het gewonde Zuid Afrika is het grote voorbeeld. Het hele proces heeft jaren geduurd. 

"Vergeven is niet zo moeilijk", zegt Willem Glaudemans, auteur van het boek

Dit is niet geloofwaardig - het boek is hier nog ongelezen, gaat nog komen. Alsof vergeven zo snel lukt in enkele korte stappen, een soort toverformule voor een wonder. 

Vergeven is een langdurig proces, ook weer tussen twee partners die elk een lange weg hebben te gaan. Noodzakelijk is het wel. Het verleden kun je niet terugdraaien, vergeten zal niet snel lukken en hoeft ook niet; ook verzoening is niet altijd mogelijk, vergeven wel. Dit bevrijdt je uit de valkuil van de slachtoffer-identiteit, het slachtoffer-denken, en het bevrijdt de dader uit het stigma van het eeuwige daderschap: beiden worden vrij. Het is beter dan het slachtofferschap, en dus het daderschap, generatie na generatie krampachtig in stand te houden; je blijft dan onvrij.

Ook voor tolerantie geldt zoiets. "Ware tolerantie is geen feestje" [*]; het vergt gedogen wat eigenlijk niet gedoogd kan worden, het accepteren van wat pijnlijk is, het dulden van wat je als slecht ziet, bijvoorbeeld een geloof dat je niet kunt delen, respectievelijk het niet-geloven. Het tolereren ook van minderheden, ook al vind je ze misschien 'eng', 'raar' en 'vies'. 

Vrijheid

Vrijheid impliceert het nemen van verantwoordelijkheid, dus nadenken, je bewust worden, dus durven twijfelen en dan kiezen wat er nog te kiezen valt: je handelen in het heden en in de toekomst. Het verleden ligt immers al onveranderlijk vast. 

Vrijheid impliceert dat je even afstand neemt van, stil staat bij, nadenkt over je begeerten, je lusten, driften, emoties en overtuigingen, groepsdruk, conformisme en gepolariseerd wij-zij-denken. Dit alles moet je wegen, beoordelen, beargumenteren en dan ondersteunen of verwerpen. 

Hierin horen we de woorden van Socrates, opgeschreven door Plato, maar ook, recenter, Hannah Arent en Abel Herzberg. De laatste stelt "de lege mens" tegenover "de bewuste mens".

Vrijheid impliceert dus: jezelf vrij maken om te denken, twijfelen, lezen, reflecteren, ontwikkelen, wandelen, even niet werken, even geen tv kijken, even niet meegaan met de hype van de dag, afstand nemen, bewust zijn, keuzen maken - en die van anderen zo niet respecteren, dan toch wel tolereren.