Deel 2: Andere waarden en normen - en projecten

Originele waarden en normen 
Intermezzo: 
De Koninginnedagkinderen 
Waardevolle daden 

Originele waarden en normen

Fokkink en Diekstra

René Diekstra presenteert Vier waarden: 

Honderden jaren voor het christendom ontstond, spraken Griekse filosofen als Plato en Aristoteles al over de vier kardinale waarden op deugden, te weten

[...] Ik had daar [...] kritiek op. Ik vond ze, of in elk geval drie van de vier, a-sociale deugden. Iemand die als kluizenaar in de wildernis leeft kan moedig, gematigd en verstandig zijn. Maar wat hebben andere mensen daaraan? 
Ik geloof veel meer in de relationele versie van de vier deugden, zoals die bijvoorbeeld door de Nederlandse ethicus Fokking zijn verwoord, namelijk

Ik geloof ook dat opvoeding door ouders, autochtoon en allochtoon, en door leerkrachten op die vier waarden gebaseerd moet zijn. 
(Column, Wegener Dagbladen, 3 december 2002)

Zeven normen en waarden

1. Zie af van rijkdom.
   [...] ik hou ook wel van geld, maar ik wil het niet voor mezelf houden. Ik wil dat mijn geld anderen aan het werk zet. Zo moet het geld van anderen mij weer aan het werk zetten.

2. Wees antimaatschappelijk.
   [...] dus anti-overheid [...]. [...] niet [...] in alle gevallen [...], maar slechts in een aantal gevallen. [...]

3. Zet je altijd af tegen het establishment.
   [...] het idee leeft dat je leven zinvol verloopt als je veel verdient en dus bij het establishment hoort. Establishment is altijd modieus. En dus tijdelijk. [...]

4. Denk artistiek.
   Artistiek denken is tegendraads en paradoxaal. [...] Artistiek denken is vooreerst: het besef dat alle ideeën die je hebt evenveel waard zijn. [...] de muzische mens [....] doet er verstandig aan eerder iets nieuws te verzinnen dan iets te verbeteren.

5. Wees tot op zekere hoogte hypocriet en slecht.
   De waarheid [...] wordt niet gediend met zuiverheid in gedrag en gemoed. [...]

6. Zie altijd af van directe invloed.
   Indirecte invloed is beter. [...] Hier is vooral een taak weggelegd voor vrouwen. [....]

7. Leg uw leven vast.
   Schilder, teken, schrijf, maak muziek, verzin manifestaties, houd dagboeken bij [..] Laat sporen na. [...] Wie zijn leven vastlegt, geeft zijn leven zin. [...]
   (Opheffer of Anone, De Groene Amsterdammer, 23 november 2002)

Stop de zondvloed van de overvloed

In het Westen wordt volcontinu geproduceerd om iedereen alles te kunnen laten komen. Gek word je ervan. Bijbelse wetten brengen uitkomst. [...]

Alles wat voor westerse waarden doorgaat heb ik aan mijn geestesoog voorbij laten trekken. Zelfbeschikking, zelfontplooiing, burgerlijke gelijkheid, vrijheid, assertiviteit, individualisme, broederschap, discipline, betrouwbaarheid, goed bestuur, solidariteit, openheid, rationalisme, vrijheid van meningsuiting, godsdienstvrijheid, respect voor de waarheid, wetenschappelijke nieuwsgierigheid, enzovoort, enzovoort. 
Maar het lijkt onzin die als exclusief westers te claimen.
De enige authentiek westerse norm en waarde die ik meen waar te nemen [...] is 'overvloed voor iedereen'. Dat is waar het Westen in gelooft, dat is waar het alles [...] aan afmeet, [... ...], dat is waar het alles voor vernietigt. [...]

Simpele, begrijpelijke regels om het water van de materiele zondvloed tot normale proporties te laten terugzakken. 'God is dood' - leve zijn briljante tips voor Een God Leven.
(Tamarah Benima, VN, 21 december 2002)

"Leven als dissident is een morele daad"- Václav Havel

Voor Havel [...] betekende zijn leven als dissident iets anders [dan naar het Westen te vluchten], meer vooral. Het was een existentiële houding, een poging om, zoals Havel het zelf formuleert, in een wereld vol leugenachtigheid 'in waarheid te leven'. [...] 'Leven in waarheid [...] is [...] een poging om weer controle te krijgen over je eigen idee van verantwoordelijkheid. [...] Het is zonder twijfel een morele daad [...] omdat die daad principieel niet enkel in het eigen belang is.' [...]

De moderne wetenschap en technologie, zo meende Heidegger, dwingen het individu ertoe zichzelf instrumenteel te benaderen wil hij zich althans staande houden, ook al mondt dit uit in de inauthentieke wereld van het onpersoonlijke 'men'. Voor Havel, en tot op zekere hoogte volgt hij dezelfde weg als Heidegger, gaat het erom terug te keren naar het 'leven in waarheid', en die authentieke levenshouding te herwinnen [...].

De oproep tot een 'leven in waarheid' betekende voor Havel een oproep aan de burgers van Tsjecho-Slowakije om de eigen verantwoordelijkheid te hervinden. Zodra dat eenmaal was gelukt, stond ook de weg open naar ene politiek waarin de morele dimensie van de maatschappij tot haar recht zou komen.
(Huub van Baar in Filosofie Magazine, december 2002)

Geestelijk kapitaal

Het normen- en waarden-debat dat Nederland nu zo in zijn greep heeft, is helemaal geen debat. Het is een roep om disciplinering, overgoten met een sausje van moraal. [...] Zowel de discussie zelf als de manier waarop die gevoerd wordt, komen voort uit iets fundamentelers. De verloedering van normen en waarden is gevolg van de verloedering van ons denken. We kampen met de gevolgen van het eenzijdig economisch denken dat onder Paars tot norm is verheven en dat deze regering onverdroten voortzet. [...] Met het materiele kapitaal is niets alarmerends aan de hand. het is het geestelijk kapitaal dat onze aandacht verdient. Nederland is aan het verplatten [...]. 
Er nemen in onze hoofden een paar vaardigheden af die we niet kunnen missen [....]: onze vermogens tot argumentatie, inleving en relativering bijvoorbeeld. [...] We kunnen niet meer wachten. We mopperen allemaal en hebben allemaal lange tenen. 

Landen en mensen kunnen niet zonder geestelijk kapitaal, het geheel van kennis, culturele bagage en het vermogen op een open manier te denken. Zulk denken gaat niet uit van eigenbelang, maar concentreert zich juist op empathie. [...] Het kan relativeren en het heeft geduld met zaken die geduld verdienen. Het bedient zich van argumenten in plaats van imago en is in staat zich los te maken van de waan van de dag. 
Aan zulk denken zijn normen en waarden inherent. [...] 
Misschien moeten leraren, universitair docenten, kunstenaars en politici [...] zich engageren met het denken en openlijk wijzen op de waarde van geestelijk kapitaal [...]. Een nieuwe bevlogenheid kan een mooi antwoord zijn op nieuwe platheid.
(Maartje Somers, De waarde van geestelijk kapitaal, NRC 21 september 2002)

Nooit geleerd: de poëzie van het groeten

Het hele debat over waarden en normen is een non-debat, veel te abstract. Uiteindelijk gaat het om concrete omgangsvormen. Op straat, op de galerij, bij de kassa. De groet is meer dan een norm, het is een waarde. Een waarde die enorm is verwaarloosd. De goede groet [...] is de kruipolie van de samenleving. Het houdt hem begaanbaar en vormt het begin van iedere zinvolle traditie. 
Kortom: de eerste inburgeringscursus voor autochtone Nederlanders mag beginnen. Verzorgd door moslims.
(Mohammed Benzakour, VN, 21 december 2002)

Meer vrijheid en strenger toezicht

Gabriël van den Brink constateert twee tendensen die elkaar heilloos hebben versterkt. 

Als oplossing van het probleem presenteert hij ook een dubbele optie. Nee, niet zozeer het opleggen van normen; de meeste mensen onderschrijven die en houden zich er ook aan. Wel:

(Gabriël van den Brink, o.a. in: meer vrijheid en strenger toezicht; Nieuw contract tussen overheid en burger moet agressie indammen; NRC 7 september 2002)

Lang leve het individu(alisme)!

In de roep om 'herstel van normen en waarden' wordt in dezelfde adem het terugdraaien van het individualisme als remedie genoemd. Dit is niet mogelijk en niet juist.

"De individualisering is niet terug te draaien, zomin als de mondigheid van de burger. [...] De politie heeft geen schijn van kans als die het moet hebben van dwang. Het is een fataal misverstand om te denken dat daarmee in de moderne samenleving gezag kan worden hersteld.
Normen en waarden zijn het product van een samenleving. Een pleidooi voor herstel van normen en waarden is dus een pleidooi voor herstel van vroegere maatschappelijke verhoudingen. En dat is vruchteloos. [...]
De vrije wil heeft het definitief gewonnen van de verplichting. Dat is een veel grotere revolutie dan de meeste politici denken."
(Marcel van Dam, Loutering; De Volkskrant, 17 juni 2002)

"Individualisme is niet een doorgeschoten gril uit de jaren zestig en zeventig, maar vormt het fundament van de westerse samenleving. Individualisme vormt de basis van onze rechtsstaat, onze democratie [...].
De grootste wetenschappelijke ontdekkingen en technologische doorbraken waren en zijn het product van onafhankelijke en eigenzinnige individuen met een onorthodoxe aanpak. [...]
Het fundamentele recht op vrijheid vraagt tegelijkertijd van het individu een zekere mate van zelfbeheersing en zelfbeperking. In een ontwikkelde 'liberale' samenleving dient de overheid er zorg voor te dragen dat de vrijheid van de een niet ten koste gaat van de vrijheid van de ander[...]. Maar de overheid zal deze taak nooit naar behoren kunnen vervullen als de burgers niet uit zichzelf al een sterke mate van zelfbeperking betrachten. [...]
De gemakkelijkste weg lijkt om te pleiten voor meer law and order, voor voor verscherping van controle en het bestraffen van ongewenst gedrag. [...]
[.... H]erstel van waarden en normen? Jazeker, maar dan wel de waarde van het individualisme en de norm van zelfbeperking. De bron daarvan dient vooral te worden gezocht in socialisatie [...] via opvoeding, onderwijs en inburgering. [...] Uiteindelijk zal dit [...] meer opleveren dan welk aantal beveiligingscamera's, politieagenten of cellen dan ook." 
(Paul de Beer & Jola Jackson, Lofzang op het individualisme; NRC 28 september 2002)

Burgerzin en burgerschap, actieve participatie

Rogier van Boxtel, voormalig minister:
[... W]e leven in een eisende samenleving, een zapcultuur. Als het de mensen niet bevalt, dan gaan ze naar een ander. [...]

Je moet de dingen bij de naam noemen, maar je moet stoppen met stigmatiseren. Steeds weer die geluiden over Marokkaanse jongens - het zijn Amsterdámmers! We hebben de Berlijnse muur afgebroken, maar het lijkt wel of we hem gaan opbouwen om afstand te houden van de islamitische wereld. [...]

Elk probleem in de wereld speelt zich ook in de wijk af. Van de tragiek op de Molukken, de integratie met Oost-Europa tot het conflict tussen Israël en de Palestijnen. 

[... D]e verrechtsing gaat de gevaarlijke kant op. Verworven rechten komen onder druk: privacy, democratische besluitvorming, de rechtsstaat. [...]

Gehechtheid, thuis voelen en lotsverbondenheid zijn moeilijk te realiseren doelstellingen. We zullen als samenleving nieuwe idealen, nieuwe gemeenschappelijke doelen moeten formuleren. [...] Ik denk dat we nieuwe inhoud moeten geven aan het begrip burgerzin en burgerschap. 
Monique de Knecht, 'Nederlanders zijn verwend'; Wegener Dagbladen, 30 november 2002) 

Actieve participatie van burgers aan de politiek:

De veronderstelling [...] was dat participatie burgers niet slechts een kanaal bood om hun wensen kenbaar te maken, maar ook bijdroeg tot bijstelling van die wensen door de confrontatie met de visie van anderen. Overleg en medeverantwoordelijkheid zouden moeten leiden tot redelijke verlangens. Participatie vergoot [...] niet zozeer de representativiteit als wel de rationaliteit van het politieke proces.
(Ido de Haan, De aanval over links; De Helling, winter 2002)

Verschillen accepteren

Deze moraalridders [als Hirsch Ballin en Bolkestein] ging het om een herstel van hun normen en waarden. [...]
Waar links gelukkig het pluralisme blijft verdedigen, ziet rechts in dit debat al snel de verschillen als het probleem en gaat het vervolgens over 'de Nederlandse' normen en waarden. Die bestaan niet, we kennen wel de waarden en normen van het CDA, de VVD, de PvdA, of van christenen, moslims of secularisten. Een verabsolutering van de waarden en normen van de eigen groep maakt verder debat onmogelijk. [...]

Waarden zijn onderling conflicterend en of je vrijheid hoger waardeert dan gelijkheid is een eigen ideologische keuzen. Opvattingen daarover moeten verschillen. [...]
Kunnen we er wel tegen dat we niet allemaal hetzelfde zijn en dus ook niet allemaal hetzelfde gedrag vertonen? Is er niet eerder een tekort dan een teveel aan tolerantie? 
[De] bijdrage [van de politici] moet erop gericht zijn dat burgers leren omgaan met verschillen en onderlinge problemen zo veel mogelijk zelf oplossen. Een modus vivendi vinden over omgangsvormen, en de ruimte om elkaar daarover aan te spreken. Vrijheid om eigen afwegingen te maken, rekening houdend met de ander.
(Bart Smits, Het gezeur over waarden en normen; De Helling, winter 2002)

Nieuwe bindingen aangaan en daarbij ook emotie accepteren

De vraag naar herstel van normen en waarden is niet de juiste. Er zijn al nieuwe waarden en normen, de postmoderne, en je kunt de geschiedenis niet terugdraaien. Het heeft 'even' geduurd, maar de 

"klassieke Verlichtingsidealen - individuele vrijheid, wetenschappelijke rationaliteit, vooruitgangsoptimisme - hebben de traditionele, mythische en religieuze wereldbeelden definitief uit de westerse cultuur verbannen." 

Traditionele middelen als "een religieus of sociaal-democratisch beschavingsoffensief" werken niet meer. 

"Willen we 'ons' individualisme veilig stellen, dan zullen we inhoud moeten geven aan een nieuwe, grensoverschrijdende 'gezamenlijkheid'. [...] [We zien] nu scherper dat het behoud van persoonlijke vrijheden nieuwe investeringen vergt in collectieve bindingen."

We zien nu ook, in de tijd van de emotiecultuur, dat het domein van de emoties te lang is verwaarloosd als bron van solidariteit en moraal. Er is een "politiek van de emotie" nodig die burgers in staat stelt na te denken over hun innerlijke drijfveren waaronder hun gevoelens. 

"Daartoe zijn nieuwe bindingen nodig (tussen mensen en landen), waaraan op voet van gelijkheid en in open onderhandelingen vorm wordt gegeven. het vereist burgers die in staat zijn emoties te delen en deze aan een bezonnen oordeel te onderwerpen.
"(Willem Trommel, Ankers voor een losgeslagen samenleving; NRC, 9 november 2002)

Het bovenstaande overziend

kunnen we een lijn zien in de bijdragen waarin ook Tegenwicht zich kan vinden - wij kozen immers deze bijdragen.

Intermezzo:
De Koninginnedagkinderen

Waardevolle daden 

Tegenwicht eindigt graag concreet, meestal met de vraag: kunnen we ook iets doen?
Ja, er zijn tal van projecten van mensen die veelal hun eigen waarden en normen omzetten in daden die ze de moeite waard vonden. 
Een greep uit vele, te beginnen, aansluitend bij de Koninginnedagkinderen, met een schoolkind.

Van zwembad naar waterput

Een bank zonder rente - moslims als voorbeeld

Rente is een ontwrichtend element in de moderne banksector, maar er zijn banken die een rente van nul procent opleggen. 
[... B]ehalve het geld in onze portemonnee draagt al het overige geld dat in roulatie is, zo'n last. Dat komt doordat in geïndustrialiseerde landen geld niet zozeer wordt gecreëerd door de overheid - zoals de misvatting wil - maar voor ongeveer 95 procent door de banken. Dat geld moet worden terugbetaald, plus iets extra's. Rente is het sleutelwoord van het moderne financiële systeem. [...]

Een van de snelst groeiende sectoren in de financiële dienstverlening is gebaseerd op de gedachte dat het opleggen van rente niet goed is - steker, dat het zondig is. [...] het grote verschil met westers bankieren is dat islamitische banken in de 'werkelijke' economie opereren: geld groeit niet uit zichzelf, maar alleen door iets te maken of te laten groeien. [... N]et als met ethische investeringen is islamitisch bankieren gebaseerd op een andere kijk op de wereld, die niet louter uitgaat van het verwerven van een zo groot mogelijk kapitaal. [...]

Ook in Europa bestaan banken zonder rente. Zo is in Zweden de JAK-bank [...] Kristiansen vond dat geld op zichzelf geen winst mocht opleveren en begin een bank die in Denemarken de voorloper was van zo'n tien andere kleine renteloze banken. [...] David Boyle: [...] omdat er aanwijzingen zijn dat een duurzame wereld dichterbij komt als er minder rente zou zijn.
(Marco Visscher, Een wereld zonder rente; Ode, maart 2003)

"Hoe 50 euro de wereld verandert"

Temidden van het falen van ontwikkelingshulp en miljardenleningen ontpopt microkrediet zich als hét succesverhaal in de strijd tegen armoede. Kleine leningen - van soms maar vijftig euro - kunnen het leven van een arm gezin ingrijpend verbeteren. Jurriaan Kamp reisde deze zomer door Kenia, Uganda, Bolivia, India en Sri Lanka. Hij sprak er met de mensen die microkredieten verstrekken en met degenen die het ontvangen. De hoopgevende boodschap van klein geld.
(Jurriaan Kamp, Ode, oktober 2002)

"Pasen? Moederdag? Geef een kip cadeau"

Aan een kip of koe hebben hongerige kinderen en hun moeders meer dan aan geld, vernam Paul Steenhuis bij de organisatie Heifer. [...] Dan West, die nederlands melkpoeder aan hongerige Spaanse kinderen uitdeelde [...] kwam op het idee dat je hongerige kinderen en hun ouders beter een koe kon geven die melk gaf, dan telkens een bekertje melk. [...] Dat idee, a cow, not a cup, was de basis voor een inmiddels wereldwijde hulporganisatie Heifer [...]. Sinds vijf jaar bestaat er ook een Nederlandse afdeling van Heifer [...].

Met je donatie geef je ene koe of een geit aan een hongerige familie, die een stal moet bouwen en een cursus veeteelt krijgt. Het eerstgeboren kalf of geitje moet aan een andere behoeftige familie geschonken worden. [..] De nederlandse tak van Heifer ziet erop toe dat de koeien en kippen goed terecht komen en verzorgd worden en heeft al 1.300 gezinnen in die landen van kippen, geiten en koeien vorozien.
(NRC 19 april 2003)

Vechten tegen de reus

In Bhopal, India, lekte in 1984 een chemische fabriek. Dit was op zich al een fatale ramp. Daarna heeft Union Carbide het afval zo maar in de grond begraven. Het gevolg is dat de grond en het grondwater vol gifstoffen zit. Mensen kunnen niet zonder dat grondwater en worden dus massaal ziek: kanker, tbc, leverziekten.

Het verzet tegen de fabriek en de actie voor het schoonmaken van de grond, een schadevergoeding en betere regelgeving wordt geleid door een vrouw, Rashida Bee. Het bedrijf iet de actievoerders eenvoudigweg oppakken en vastzetten. Maar zij gaf niet op. Zij wist zich de steun van Greenpeace te verwerven.
(Sjoerd de Boer, 'Alleen onze geest leeft nog, in ons hart'; Ode, maart 2003)

Veel 'kleine' daden van heel veel mensen, vooral van vrouwen

Het is een keuze. Of je gelooft in de wereld van macht en geld, van politiek en verkiezingen en van trage verandering. Of je gelooft in rechtvaardigheid, in je eigen overtuiging en wacht niet, maar handelt. Dat is misschien wel het grootste verschil tussen het World Economic Forum en het World Social Forum. Het verschil tussen Davos en Porto Alegre.

Zes dagen waren wij onder de indruk van het enthousiasme, maar ook de vastberadenheid van honderdduizend mensen die elkaar eind januari in de Braziliaanse stad ontmoetten. geen hoogdravende analyses van denkers, maar bevlogen verhalen van anonieme doeners, die vervuilende fabrieken sloten, arbeiders in bescherming nemen en de positie van lokale gemeenschappen, inheemse bevolkingen en vrouwen versterken.  [...]

Het nieuwe verzet blijkt buitengewoon vrouwelijk. Zacht, subtiel, en uiterst effectief. In Porto Alegre geen mannen in pakken, maar vrouwen voor de verandering. Vandaar dat ons verslag - onbedoeld - vooral langs een aantal van deze inspirerende vrouwen verloopt. [...]

Margared Mead zei het eens zo: "Weet dat een kleine groep betrokken burgers de wereld kan veranderen. In feite is het nooit anders geweest."
(World Social Forum 2003; themabijdrage, pp 30-53, Ode, maart 2003 - Ook in het Engels verkrijgbaar. < http://www.ode.nl/ >)

Ruim driehonderd projecten

Denktank en discussieplatform Forum voor Democratische Ontwikkeling heeft - overigens op verzoek van het kabinet-Balkenende - een inventarisatie gemaakt van initiatieven die burgers en instellingen in Nederland nemen op het gebied van waarden en normen: ruim driehonderd. 
Een kleine greep uit de projecten: 

Guido Enthoven, directeur van het aan het Leidse Rapenburg gevestigde Instituut voor Maatschappelijke Innovatie (IMI), verbaast dat niet. Burgers willen graag meedenken, en niet alleen over het aantal verkeersdrempels in hun wijk. Enthoven is ervan overtuigd dat er voor 'Den Haag' een wereld te winnen valt als het voor burgers de beleidsvoorbereiding en -vorming opengooit. 'Dan zien mensen de dilemma 's waarpolitici mee worstelen, en is de kans veel groter dat ze beleidsmaatregelen accepteren.'
(Malou van Hintum, Binnenhof: Verboden voor onbevoegden; VN 26 april 2003) 

De school: pluriform en persoonlijk

De school moet een levendige en pluriforme waardengemeenschap worden, vindt bijzonder hoogleraar Wiel Veugelers. Volgens prof. dr. Wiel Veugelers ligt het accent verkeerd in het huidige publieke debat over waarden en normen en de rol die het onderwijs daarin kan, spelen. "Het gaat te veel over de handhaving van regels." [...]
Nu ligt de nadruk volgens Veugelers te veel op 'aanpassingsgericht burgerschap' en op 'calculerend burgerschap'. Daarbij doemt een beeld op van jongeren die zich als kuddedieren aanpassen aan de overheersende dominante groep en berekenend rondlopen op school [...]
De rol die docenten in dit geheel moeten spelen benoemt Veugelers met de term 'waardenstimulering' .Docenten moeten volgens hem geen waarden óverdragen,
maar ook niet waarden-neutraal handelen. Zij moeten waarden uitdragen. "Ze moeten verschillende perspectieven laten zien, maar ook vertellen waar zij zelf staan. Nu zie ik dat docenten vaak erg krampachtig proberen neutraal te zijn."
(Jackeline Kuijpers, Zingeving moet; NRC 22 maart 2003)