'Het' kapitalisme ...

... is er in soorten en fasen

Weblog Tegenwicht # 163 - 27 november 2013

Deel drie van een korte serie

De serie weblogs over De Crisis zijn bijeengezet in Opiniestuk # 61: De Crisis 

Kapitalisme in soorten

'Het' kapitalisme bestaat niet. Kapitalisme is een systeem van mensen en deze systemen veranderen. Financiële systemen ogen wiskundig, maar ze zijn eerder van sociaal-biologische aard. 
 

Wie 'het' kapitalisme wil bestrijden, zal moeten uitleggen over welk type kapitalisme hij het heeft en in welke fase het kapitalisme zich nu bevindt - alsook wat er nu concreet gedaan zou moeten worden, want we leven nu, niet meer ten tijde van Karl Marx. Het communisme heeft als economische ideologie duidelijk gefaald. Als politieke ideologie bestaat het nog, maar er heeft een omzwaai plaatsgevonden naar het socialistische/communistische kapitalisme - naar een der typen van het kapitalisme dus.

Voorts zal zelfs de bestrijder van het kapitalisme moeten erkennen dat het systeem bijna wereldwijd de armoede heeft teruggebracht en de welvaart heeft bevorderd - zie bijvoorbeeld China. De doorknede bestrijder zal dan zeggen: "Ja, maar ten koste waarvan? Aarde, milieu, arme landen!' Dit en 'de crisis' dwingt ons er eens even goed naar te gaan kijken. 

Al eerder, bij het begin van 'de crisis' in 2008, onderscheidden wij drie soorten kapitalisme, vermeld in ons Opiniestuk # 52, 'Vadertje staat als sociale bankier' dd 7 oktober 2008. Klik op deze link voor meer uitleg; hieronder staan ze nog even in het kort:

Het kapitalisme in fasen

1. Zuinige calvinisten

Het kapitalisme is ouder dan Marx. Deze beschreef het al bestaande kapitalisme en gaf er een naam aan. Max Weber beschreef al eerder de zuinige  calvinisten die hard werkten, weinig consumeerden, veel spaarden en veel investeerden en zo kapitaal vergaarden. 

2. Fabrieksarbeiders

Karl Marx schreef zijn analyse van het kapitalisme in de tijd dat de nadruk in de economie lag op het maken van verkoopbare producten door arbeiders. Het product werd verkocht voor een prijs die lag boven de waarde ervan; de arbeiders werden betaald met een loon dat lag onder de waarde van hun arbeid. 'De kapitalist' streek de winst op, investeerde in een volgende fabriek, streek weer de winst op, en zo maar verder: het kapitaal accumuleerde, zoals het heet, en bleef in de handen van enkelingen, door Marx 'de eigenaren van de productiemiddelen' genoemd. 

Dit systeem schiep waarde, zij het erg ongelijk verdeeld. Die verdeling moest beter. Als de productiemiddelen het eigendom van de arbeiders zouden zijn geworden, dan zou het kapitalisme zijn tijd gehad hebben - deze vorm van kapitalisme, zo bleek later, want het kapitalisme ontwikkelde zich verder. 

3. Handelaren

Een volgende fase legde de nadruk niet zozeer op het maken van producten, als wel op het verhandelen ervan. Naast de fabrieks-economie, ook wel de maak-economie genoemd, ontstond de handels-economie. Door goedkoop in te kopen en duurder te verkopen, accumuleerde het kapitaal. Dit systeem vergrootte slechts de relatieve waarde van de producten, het voegde geen waarde toe. De eigenaren van de productiemiddelen kregen collega's: de handelaren. Je hebt staten die vooral produceren en staten die vooral handelen. Nederland is vooral een handelsnatie. 

4. De middenklasse

Marx sprak over de arbeiders als 'het proletariaat'; dit was heel arm, terwijl 'de kapitalist' steeds rijker werd. Het socialisme begon zijn werk te doen: de lonen en arbeidsvoorwaarden en - omstandigheden werden beter. 

Niet alleen het socialisme deed dit: het was meneer Henri Ford, onvervalste kapitalist, die inzag dat hij wel auto's kon maken, maar dat die toch wel gekocht moesten worden. Dus verhoogde hij de lonen van zijn arbeiders, zodat deze 'een Fordje' konden kopen, waarna er weer nieuwe Fordjes gemaakt konden worden. Het proletariaat ontwikkelde zich tot de middenklasse, de klasse tussen het proletariaat en de kapitalist in. 

Het gevolg was, op termijn, dat ook de middenklasse na het betalen van het levensonderhoud geld overhield en dit ging beleggen. Naast haar Fordje had de middenklasse nu ook haar aandeeltje Philips - en deelde dus in de winst. 'De kapitalist' kreeg er weer heel wat collega's bij: een heel collectief. Men is nu geen kapitalist meer, men is ondernemer. Zo is de situatie nu. Het hele collectief heeft baat bij economische groei. Dit kost wel geld - dus lenen we dat. 

5. De banken en de schulden-economie

Zo ontstond de leen- of schulden-economie, beschreven in onze vorige bijlage - en al in het hierboven genoemde opiniestuk van 2008. De banken werden steeds noodzakelijker voor het financiële verkeer, zo noodzakelijk zelfs dat, als een bank dreigde om te vallen - failliet te gaan - de staat al heel snel insprong om de bank te redden ... met bij andere banken en obligatiehouders geleend geld. 

Er ontstond een handel, niet meer zozeer in producten, als wel in geld - lees: leengeld en risicogeld. Belangrijk was dat de banken nu niet meer alleen bemiddelden in het handelsverkeer, maar nu zelf ook gingen investeren (met 'risico-kapitaal') en gingen handelen in financiële producten als obligaties, kredietverzekeringen, beleggingsverzekeringen, verzekeringen van verzekeringen en nog heel wat ingewikkelder 'producten'. Er staat 'producten' omdat deze er wel zijn, maar geen waarde toevoegen, alleen verplaatsen. Er ontstond ...

6. De financiële markt 

In deze fase zitten we nu: het financiële kapitalisme. De financiële markt overheerst de handelsmarkt, de productenmarkt ... en in feite de staat. Hierbij zijn nog twee belangrijke ontwikkelingen te noemen: 

a. De globalisering

Sinds het vervoer niet meer per ezel of kameel gaat, maar per snelle trein, groot schip en per vliegtuig, vindt het proces van globalisering plaats. Voor de kapitalistische economie betekent dit dat afstanden 'niet meer tellen': 

b. De digitalisering 

De beurs in 1987

De digitalisering is fors toegenomen in de laatste decennia. Nog minder tellen nu afstanden. De Help-desk van uw provider kan nu heel goed in India zitten, de ontwerper van uw software in de VS, de maker van uw hardware in China. De boekhouder van de Nederlandse ondernemer kan in Thailand zitten. 

Vooral de banken en de hele financiële markt is sterk gedigitaliseerd en daardoor sneller dan ooit geworden. Nieuws over politieke ontwikkelingen verspreidt zich razendsnel, waarna 'de beurzen' binnen enkele minuten kunnen reageren en de AEX heftiger schommelt dan ooit. 

De afdeling Staatsobligaties - 2013 - Hier gaan miljarden per dag om.

De financiële markt is nu heel wat sneller dan de staat. Er is software die binnen enkele seconden reageert op ontwikkelingen op de beurs. Arme staten: kon er vroeger, en nu her en der, nog wel eens een dictator binnen korte tijd reageren met beleidsverandering, de democratische staten van nu doen daar vele maanden over, de Europese Unie nog veel langer. 

Het financiële kapitalisme heeft altijd wel bestaan - net zoals het industriële kapitalisme van Marx nog bestaat - maar dit was in de marge, in het private domein van de door Marx zo gehate individuele kapitalist die zich verrijkt. Sinds de productiemiddelen in vele handen zijn en sinds het kapitalisme is overgesprongen van de productiesector, via de handelssector naar de financiële sector, is het overgesprongen naar de publieke sector. Het in stand houden van de financiële sector is nu in het belang van het collectief, het publiek, de staat. 

Het gevolg is dat de financiële markt nu een zeer grote invloed heeft op de politiek. We hebben dit gezien in landen als Griekenland en Italië: de rente op staatsobligaties konden binnen een dag stijgen of dalen, waarop de politiek wel moest volgen, gedwongen door de financiële markten. Zelfs Berlusconi, door geen verkiezing, parlement of rechtbank te beteugelen, moest erdoor aftreden omdat de rente op de staatsobligaties onverantwoord hoog was gestegen. 

Terugkijkend zien we 

... maar we hebben alles al; de supermarkten puilen uit van de producten, de bankstellen raakt men aan de straatstenen niet kwijt, massa's kantoren staan leeg. Zelfs schijnen er nu al genoeg heilige koeien, pardon, auto's te zijn en het verkeer ermee lijkt zelfs af te nemen. Minder snelwegen nodig, dus. Geleend is er al te veel. Er loopt hier dus iets vast. 

Ook 'de bankier' is onderweg wel iets veranderd, in elk geval qua het beeld dat we daarvan hebben: 

Het kapitalisme heeft zich dus ontwikkeld als een menselijk systeem. Alle menselijke, biologische en sociale systemen kennen een verloop, vaak een cyclisch verloop. Dit verloop oogt in dit geval als een ontwikkeling van een prille lente via een zomerse bloei naar nu een late herfst of al een winter: 'de crisis'. Wat te doen?

Een actuele discussie

Er is nu discussie gaande tussen de banken en de politiek, omdat de laatste de eis van een buffer aan eigen vermogen op te voeren van ... 3% naar 4%. Een bank die dus drie, later vier miljoen aan eigen vermogen heeft, blijkt voor honderd miljoen (100%) te kunnen lenen en weer uitlenen. 

Uit de Kamerdiscussie blijkt dan dat de banken het benodigde geld om van 3 naar 4% te komen "van de kapitaalmarkt moeten ophalen" ofwel ... moeten lenen. 'Eigen vermogen' kan dus ook geleend geld zijn in onze schulden-economie - die oogt als een wankel gebouw, als een reus op lemen voeten.

"Het is geen houdbaar financieel stelsel als je tegenover het uitlenen van dertig euro slechts een euro aan vermogen hoeft te hebben." - PvdA-Kamerlid Henk Nijboer, geciteerd in:
Erik van der Walle; Banken tonen goede wil, maar buigen doen ze niet - Tweede  Kamer houdt vast aan verhoging kapitaalbuffers -  NRC 22 november 2013.

Ideologieën

Ook dit liep uit de hand: het communisme zou hier voor zorgen, maar verzuimde de economische klassenloze staat vergezeld te laten gaan door een politiek klassenloze staat.
Het Volk zou regeren in de 'Democratische Volks-republieken' met hun 'Volks-bevrijdings-leger' en hun 'Grote Hal Van Het Volk'. We hebben het gezien: de partij regeert, het leger onderdrukt en voor Het Volk is 'hun' hal niet toegankelijk.

Dus kwam er een correctie. 
In 1989 viel de muur, gevolgd door het Sovjetrijk.

Welke correctie? Hoe? Door wie?