Start Omhoog

Citaten uit

In Sovjet-tijd waren wij de beste

Het is geen toeval dat de separatisten zich roeren rond Donetsk. De regio was nooit een eenheid

Hubert Smeets, NRC Handelsblad 7 mei 2014

[ ... ... ...]

Bijna een halve eeuw geleden was Donetsk, de hoofdstad van de regio Donbass, een hoogwaardige industriestad. Volgens de Unesco in 1970 zelfs de schoonste stad van die schaal in de wereld. Ook de levensstandaard was er hoger dan in de vergelijkbare mijnstreek langs de Don in het huidige Rusland.

[...]

De herinnering aan die Sovjettijd is volgens de historicus Igor Todorov, hoogleraar aan de Universiteit van Donetsk, cruciaal.

„De mensen hier hadden toen het gevoel: wij staan op hetzelfde niveau als Moskou, het hele land heeft ons nodig. Daarom wordt nu nog steeds gezegd dat wij uit de Donbass ook het westen van Oekraïne voeden. Psychologisch is het moeilijk om toe te geven dat het zo al lang niet meer is”, zegt Todorov.

Dat Sovjetverleden is namelijk het enige dat alle burgers gemeen hebben. De Donbass zelf heeft geen diepe traditie en amper een autochtone bevolking. Ook Donetsk is door een migrant gesticht: in 1869 door mijnmagnaat John Hughes uit Wales.

De meeste mensen zijn nakomelingen van migranten die in de negentiende en twintigste eeuw kwamen werken in de kolenmijnen en verwante industrieën. 

[... ...] 

Het geheugen van de Donbass is door deze ongewortelde geschiedenis niet alleen jong, het is ook verweven met de lingua franca van de Sovjet-Unie: het Russisch. 

De betekenis hiervan is groot, zegt de taalkundige/filosoof Oleksej Panitsj. De internationalistische pretenties van het communisme hadden hier een 

„vruchtbare grond”. Het „nationalisme van West-Oekraïne wordt hier intuïtief met walging bekeken”, 

zegt Panitsj, geboren in Odessa maar als kind met zijn ouders naar Donetsk gemigreerd.

Dit gebrek aan dominante autochtone cultuur klinkt ook in de verhalen op straat door. Die worden gedomineerd door de trots en eer van de hele Sovjet-Unie. Bijna iedereen bewijst eer aan grootvader, die in 1941-1945 ergens in het Sovjetrijk heeft bijgedragen aan de overwinning op het fascisme. Overal op straat weerklinkt het mantra dat er in de Donbass geen plaats is voor „fascisten”. Dat lijkt niet louter het effect van de propaganda via de Russische televisie de laatste maanden. 

[... ...] 

Romantische criminelen

De sociale structuur van de Donbass mist door deze demografische geschiedenis eveneens burgerlijke cohesie. Veel migranten in de jaren dertig, toen Stalin hier zijn industrialisatieplan liet uitvoeren, waren „romantische criminelen”, vertelt Todorov. Om arbeidskrachten te werven, mochten de nieuwe fabrieken hier wel „mensen zonder documenten” aannemen. Dat waren meestal mannen die door diefstal of zo geen papieren hadden, zo gebonden waren aan hun baas, maar in de mijnen en fabrieken rond Donetsk wel wat bewegingsvrijheid konden krijgen.

Door de onderwijsprogramma’s in de Sovjet-Unie – ‘studeren, studeren en nog eens studeren’, was het parool van Lenin – is het opleidingsniveau in de regio nu op zich hoog. Bijna alle volwassenen tot 40 jaar hebben een opleiding vergelijkbaar met vmbo of hoger afgemaakt. Voor de gepensioneerden is dat percentage rond de 50 of nog minder. Maar hun perspectieven zijn gering. 

Bovendien zijn de verhoudingen nog steeds gebaseerd op patronage. De baas bepaalt hoeveel een arbeider verdient, willekeurig vaak. Of ze hebben een maffioos karakter. Bijna nergens anders in de voormalige Sovjet-Unie vonden in de jaren negentig zoveel afrekeningen plaats als hier. De criminele romantiek van de jaren dertig professionaliseerde zich.

Beide eigenschappen hebben hervormingen in de weg gestaan. Bij het referendum in 1991 stemde 70 procent van de burgers in de Donbass voor onafhankelijkheid van Oekraïne.

 „Omdat ons decennia lang was voorgehouden dat we in de rijkste van alle Sovjet-republieken woonden, dachten we een banaal belang te hebben”, zo kijkt de historicus Todorov terug. „Maar dat is allemaal niet uitgekomen”. 

De postcommunistische crisis bleek diep. Hele dorpen raakten ontvolkt toen mannen door de golf van industriële faillissementen werk gingen zoeken in Rusland.

[...] 

De Partij der Regio’s van de in Jenakijevo (Donbass) geboren ex-president Viktor Janoekovitsj – wiens vader uit Litouwen kwam – speelde volgens Panitsj op dit ideaal ["dat oude tijden konden weerkeren”] in door steeds te benadrukken dat er niet zoiets bestaat als een Oekraïense natie, en dat Oekraïne dus niets anders kon zijn dan een „een minivariant” van het Russisch imperium en de Sovjet-Unie.

Na de Oranje Revolutie (2004), die de ‘westerling’ Viktor Joesjtsjenko aan de macht bracht en de invloed van de oostelijke regio’s afremde, dook voor het eerst het idee over een splitsing van Oekraïne op. Maar de beweging voor een eigen staat bleef onbeduidend. 

[... ...] 

Omdat er afgelopen twee decennia niets wezenlijks in Oekraïne is hervormd, is de afstand tussen de middengroepen en de door de economische crisis verder gedepriveerde laaggeschoolde arbeiders groter geworden. 

[...] 

Nooit meer naar buitenland

[...] 

„De vakbond is nul”, zegt oud-majoor Joeri [...] Sinds zijn diensttijd in de DDR is hij nooit meer in het buitenland geweest, zelfs niet in eigen land aan zee. 

[...] 

Het is volgens professor Todorov dan ook geen toeval dat de sluimerende pro-Russische beweging nu naar buiten kan treden. Afgelopen herfst hadden militanten al een keer een pro-Europese bijeenkomst aangevallen, nota bene georganiseerd door de jongerenorganisatie van de Partij der Regio’s die in september koos voor een associatieverdrag met de EU. Maar na de val van Janoekovitsj ging het pas hard. 

De lokale machthebbers van de gesneefde regeringspartij lieten het op zijn beloop, vertelt Todorov. Ze deden niets tegen de ‘landstorm’ van de ‘Volksrepubliek’ noch tegen de ‘politieke toeristen’ uit Rusland die in het begin niet eens de moeite namen hun horloge naar de Oekraïense tijdzone terug te draaien.

De tijd was rijp voor de export van een poetinistische revolte tegen Kiev. Voor een opstand van een melting pot die is beroofd van zijn enige succesvolle geschiedenis: de Sovjetgeschiedenis. Voor gewelddadig protest van een migrantengemeenschap die geen nieuw opwaarts perspectief ziet, maar slechts gestage neergang.

Hoe het afloopt? 

„Alle varianten zijn mogelijk”, zegt Igor Todorov. Ook voor hem zelf. De ‘Volksrepubliek Donetsk’ heeft hem openlijk weggezet als een vijand, omdat hij zich uitspreekt voor Kiev. „We zijn speelbal van de geschiedenis geworden”.

Start Omhoog