Het kan anders

Burgers starten duurzame economie

Weblog Tegenwicht # 167
22 maart 2014

Deel zeven en slot van een korte serie

De serie weblogs over De Crisis zijn bijeengezet in Opiniestuk # 61: De Crisis 

Korte terugblik

In het voorgaande hebben wij 'de crisis' geherdefinieerd als 'een recessie' die normaal is in ons economische stelsel. We hebben betoogd dat groei niet de oplossing is maar het probleem. We hebben het huidige economische systeem geduid als 'neoliberaal', een van de fasen en varianten waarin het kapitalisme verschijnt: in feite een schulden-economie. We hebben kort aangegeven wat de staat, de politiek en de banken kunnen doen. "Weet waarop u stemt" was het devies. 

Omdat niet iedereen politicus is of een bank dan wel aandelen bezit, kijken we nu wat de burger en de consument kan doen. Dit komt neer op 

(1) Denken

(a) Over groei

We moeten accepteren dat 'eeuwige groei' niet mogelijk is en dat we de grenzen van de groei hebben bereikt. Meer dan een groei van enkele tienden van procenten is niet te verwachten, opnieuw gevolgd door de volgende recessie. 

De groei die er was, was voor een goed deel nep: luchtbellen, leningen van onze kleinkinderen. Bovendien betekent 'meer groei' nog niet 'meer banen' - ja, elders waar de lonen lager zijn. Of de robots nemen het werk over. 

Ook liet de groei die we gehad hebben - en die velen nog willen - alleen het inkomen van de economische top groeien, het inkomen van de middenklasse stagneren en dat van de lagere klassen relatief verminderen. 

Ook moeten we accepteren dat 'eeuwige groei' wel even leuk is voor een land, maar niet goed is voor de mensheid als geheel. Het zou de aarde verder uitputten en onze kleinkinderen opzadelen met enorme schulden. De groei die we hebben gehad heeft wel tot meer welvaart geleid, maar tot een erg onevenwichtige verdeling daarvan: de verschillen tussen arm en rijk zijn beduidend toegenomen, in de groeilanden en nog meer daarbuiten, op wereldschaal. Groei ... ja, ook van de vervuiling, de stress en de welvaartsziekten. 

Willen we dit, een explosie aan kankergevallen? Is dit economische groei op de juiste wijze? Zullen we maar even nadenken over ethiek? 

(b) Over economie en ethiek

Economie is geen waardevrije wetenschap die alleen maar beschrijft hor het is, die rekent en voorspelt hoe het kan worden. Economie heeft ook een ethisch karakter: te beschrijven, te berekenen en te voorzien hoe het zou moeten zijn, welke kant we op willen, op moeten ter wille van ons en ons nageslacht. 

Recente berichten van het CPB, het Centraal Plan Bureau, vertellen ons: er is weer groei - hoera! Jawel, maar een goed deel van die (minieme) groei is er gekomen doordat er in eind 2013 ineens heel veel auto's zijn gekocht, dit om nog net van subsidie op bepaalde zuinige typen auto's gebruik te kunnen maken. Dus worden er nu in 2014 minder auto's verkocht. 

Leuk, lekker auto's kopen - maar denk ook eens op de langere termijn: Meer auto's, hebben we die echt nodig? Wat doen al die auto's met de vervuiling, het fijnstof, de luchtzuiverheid, de files, de voorraad fossiele bandstoffen en zeldzame grondstoffen, met de veiligheid? Niet veel goeds, valt toch te vrezen. Zulke ethische vragen en een lange-termijn-visie moeten integraal deel zijn van het economische denken - en al zeker van het politieke denken. 

Premier Rutte zat er flink naast met zijn advies om meer auto's en bankstellen te kopen om onze economie te steunen - met spullen die grotendeels elders gemaakt worden en daar dus werkgelegenheid, winst en groei bieden. Elke visie, al zeker die op langere termijn, ontbreekt hier, wat hij ook als pragmaticus zelf toegeeft. Toch is zo'n visie nodig. Net zoals mondiaal denken: 'denk mondiaal, handel lokaal'.

(c) Over kwaliteit van leven

Meer verdienen, meer winst, meer geld hebben, meer spullen, meer consumeren - vergroot dat wel de kwaliteit van leven, of alleen de materiele kwantiteit? Het laatste wel, het eerste niet per se. Meer materiele welvaart leidt nog niet tot meer welzijn, tot meer zin en betekenis aan het leven, tot richting en doel in het leven, tot meer en betere gemeenschap van levenden. 

Na een periode van onstuimige groei, is het nu tijd om te ontgroeien, tijd om onze verlangens te evalueren en te matigen, tijd om matigheid, zelfs soberheid, als deugd opnieuw te ontdekken en te beoefenen. Tijd om te beseffen dat op een basaal niveau van materiele welvaart, het welzijn een geestelijke kwestie is, geen materiele. 

Tijd dus voor kwaliteit van leven. Die wordt niet beter door meer auto's, meer winst in ons land, door nog weer grotere verschillen tussen arm en rijk. Ook niet door nog harder en langer te werken met nog meer mensen, niet door meer te consumeren dan we nu al doen in deze tijd van overconsumptie. Immers, niet overbevolking is het probleem, maar overconsumptie in een deel van de wereld.

(d) Ubuntu: gemeenschapsdenken na 'het IK-tijdperk'

Ubuntu is een visie die in geheel Afrika gedeeld wordt. Ubuntu betekent (ongeveer): 'Ik ben er omdat wij er zijn'. 

Bron: Wat is Ubuntu? In theoptimist.nl, bijlage bij de NRC van 14 december 2013. 

(2) Willen

Waar willen we heen? Wat is een zinvolle richting? Hier is een verlanglijstje: 

[* Kees Schuyt, De stuifzandsamenleving, Meulenhof / De Volkskrant 2005]

(3) Doen en laten

(a) Matigen, versoberen

Koop alleen wat echt nodig is; repareer of laat repareren wat nog langer mee kan. Loop niet met een vaartje achter de laatste mode of hype aan. Koop niet te veel voedsel - er wordt enorm veel ongebruikt en bedorven voedsel weggegooid. Breng wat over is naar de kringloopwinkel - en zie hoeveel waardevolle spullen daar voor een prikje te koop staan. 

Versoberen betekent ook dat we onze kinderen matigheid moeten bijbrengen, rekening te houden met anderen, behoeftebevrediging uit te stellen - zegt ook pedagoog Bas Levering bij zijn afscheid. Dus niet We want it all and we want it now (Queen), maar You can't always get what you want (Rolling Stones).

Tast dit de werkgelegenheid aan? Deel dan ook het werk met meer mensen. Je helpt hen ermee en je wint aan vrije tijd, dus aan kwaliteit van leven. 

(b) Delen, ruilen, lenen, leasen

Dit gebeurt nu, dankzij de recessie, in toenemende mate. De moderne twintiger koopt geen auto, nee, hij deelt, leent of least er een of reist met het openbaar vervoer. Buren delen een grasmaaier of een auto. 

Er bestaan lokale ruil-fora die steeds meer mensen trekken: 'Aangeboden: kinderfietsje in goede staat, in ruil voor een tienerfiets.' - 'Aangeboden: rollator, in ruil voor tuinplanten'. 

De consumptie-economie wordt zo een verenigingseconomie. 

(c) Kleinschalig, lokaal en schoon produceren en consumeren

Er komen steeds meer stads- en buurttuinen waarin groente verbouwd wordt. In de supermarkten verschijnt steeds meer lokaal geteeld voedsel: Boontjes van Boer Gijs in plaats van uit Egypte. Terug dus naar de menselijke maat. 

Op grotere schaal: steun de kleine boeren in de derde wereld, help hier en daar te kiezen voor grondgebonden landbouw - koeien in de wei - in plaats van voor grootschalige industrialisering - tienduizend varkens in een stal of flat. 

Dit kan bevorderd worden door bewust in te kopen. U geeft een paar dubbeltjes meer uit, maar u koopt ook niet wat nu niet echt nodig heeft. U maakt onderscheid tussen noden en wensen. 

(d) Bewust consumeren

Beste consument, gebruik uw macht. U ziet toch in de supermarkten steeds meer biologische en streekproducten, afkomstig van kleinschalige en schone boeren. Biologische melk kost twee cent meer dan industriële melk - twee cent!. Denk aan de kip uit de legbatterij: die is nu vrijwel verdwenen en vervangen door de 'vrije uitloop kip'. 

Meer ruimte voor minder kippen, want: eet geen of minder vlees. Vlees is het meest vervuilende en verspillende 'product' - het is geen product, het was een dier. 

De kledingindustrie is fysiek en sociaal zwaar vervuilend, tot door en door asociaal toe. We hebben het gezien aan de kledingfabrieken in Bangladesh en soortgelijke landen. Daar worden onze goedkope t-shirtjes gemaakt door vaak nog zeer jonge mensen in gevaarlijke omstandigheden (verf, gifstoffen, brandgevaar) tegen onbehoorlijk lage lonen. 

Terecht heeft onze minister dit aan de kaak gesteld, regels en toezicht geëist en de namen van kwaadwillende bedrijven gepubliceerd. Daar kopen we niet meer - sowieso al minder kleding - en we letten scherp op de labels en de publieke informatie over product en producent.

De duurzame Triodosbank, dat is een bank die groeit door een grote toeloop aan klanten, zo veel zelfs dat deze bank haar eigen groei moet matigen.

(e) Minder consumeren en werken, meer leven

Met minder consumeren, minder kopen, geven we minder geld uit, hebben we minder nodig, kunnen we met minder toe, dus kunnen we korter werken. Deeltijdbanen delen niet alleen het werk maar ook de werkgelegenheid met anderen. Dit compenseert het verlies aan werkgelegenheid dat onvermijdelijk volgt op een zuiniger samenleving.