161 - De bomen groeien niet tot de hemel

De bomen groeien niet tot de hemel

Groei als antwoord op 'de crisis'?

Weblog Tegenwicht # 161 - 7 november 2013
Deel 1 van een korte serie: klik op "Volgende".

De serie weblogs over De Crisis zijn bijeengezet in Opiniestuk # 61: De Crisis

"Groei nodig?"

'Crisis'

Onze politici en media spreken nu steeds over 'de economische crisis', waarmee men bedoelt dat de economie sinds enige tijd niet meer groeit. Paniek, dus, want 'de economie moet groeien', zo luidt de mantra, het dogma, het axioma: het vanzelfsprekende uitgangspunt waarover niet de twisten valt - of toch wel?

Onze premier, de neo-liberaal Mark Rutte, riep ons op om te gaan consumeren, om te gaan kopen: auto's, bankstellen, wat al niet meer. Dan zouden we 'de economie' en 'dus het land' weer op gang brengen. Niet dat dit ook gebeurt: de mensen zijn verstandiger, ze leven zuiniger, ze sparen en lossen hun hypotheken af.

Dat groei onverbrekelijk is verbonden met ons economische systeem, dat van het neoliberale kapitalisme, daar heeft Rutte wel gelijk in. Alleen hij heeft niet kritisch nagedacht over dit systeem zelf; hij kwam niet op het idee dat de oplossing van 'de crisis' wel eens gezocht zou moeten worden buiten dit systeem, door verandering van het systeem zelf. Hij ziet niet, en vermeldt dus ook niet, dat dit type 'crisis' inherent is aan het systeem zelf.

De economie is ook niet 'in een crisis', de economie zit in een recessie, een dip. Het zijn de mensen, de politici en dus de media die dit ervaren als een crisis omdat ze dit niet meer gewend zijn. Ze zijn gewend aan groei, terwijl de economie zelf er aan gewend is om afwisselend groei en recessie te kennen. De statistiekjes kunnen niet altijd omhoog blijven gaan, het zijn altijd meer berglandschapjes. Zo is het systeem, zo is de realiteit.

Groei is een leugen

Groei, groei, groei is een leugen. Het is groei, vernietiging, groei. Dat is de cyclus.

We weten allemaal dat oneindige groei niet mogelijk is en toch beheerst het het politieke denken als oplossing voor de huidige crisis. Maar de crisis is juist het resultaat van groei, groei, groei.

Jaap Wever, ingezonden brief in Trouw, 3 december 2012

Economie

Economie is een vak, een tak van wetenschap. Het oogt als wiskunde, met tal van grafieken en formules, maar het is geen exacte wetenschap zoals de natuurkunde omdat de economie niet zo werkt dat er exacte voorspellingen kunnen worden gedaan. De economie heeft meer weg van een levend systeem dat wel beschrijfbaar maar niet voorspelbaar is, want niet mechanisch. Het ligt meer in de buurt van de socio-biologie dan van de wis- of natuurkunde. De mens immers is grillig, onvoorspelbaar, en onderhevig aan tal van gevoelens en van groepsprocessen. Het gaat hier niet om 'wetten', maar om gevoelens, keuzen en visies, om processen, niet om mechanismen.

Klassiek is de theorie van Adam Smith die zegt dat 'de markt' geleid wordt door 'een onzichtbare hand'. Deze zorgt er dan voor dat er, als er op de markt een overvloed aan sinasappelen is, de prijs ervan zal dalen, dus de winst erop zal dalen, dus de hoeveelheid ervan zal dalen - recessie - waarna de prijs en de winst zich weer zal herstellen - groei - maar ook de hoeveelheid, waarna de cyclus weer opnieuw begint. Dus: een cyclus van groei en recessie, en niet 'een eeuwige groei'.

Op een gegeven moment zijn er genoeg sinasappelen op de markt. De groei kon wel eens stagneren omdat we genoeg hebben.

'De economie is manisch depressief'

We moeten op een andere manier over het financiële stelsel gaan nadenken [...].

Momenteel behandelen we de patiënt economie alsof ze depressief is, maar in mijn ogen is dat een foute diagnose. Ze is manisch depressief. Onze hights van de afgelopen jaren waren niet de norm, zoals we nu schijnen te denken, maar een symptoom van dezelfde ziekte."

Tomás Sedlacek, geciteerd door Maartje Somers in NRC 5 april 2013

Wel, in de wereldeconomie heeft die onzichtbare hand het dan kennelijk iets te druk gehad, want het liep danig uit de hand. Winstbejag op korte termijn, onverantwoord geld uitlenen, winst behalen zonder waarde toe te voegen - door handelen zonder te produceren - leidden tot een bankencrisis. Deze leidde tot een kredietcrisis, dus een schuldencrisis, een eurocrisis en een crisis in de staatsfinanciën, die op zijn beurt politieke crises opriep. De politiek bleek onmachtig omdat niet de politiek, noch 'de onzichtbare hand', maar de zeer zichtbare financiële markten de baas bleken in onze samenleving. Voor een politiek besluit is vaak een jaar nodig; de financiële markten reageren binnen de seconde.

Hierover valt veel te zeggen. We komen er de komende weken dan ook nog op terug: op het neoliberale kapitalisme, op die 'crisis' annex recessie, op de alternatieven voor groei als enige medicijn voor onze patiënt.

Laten we voor nu eens twee van die statistieken bekijken, eens even kijken naar de kredietcrisis alias kredietkrimp en dan ook eens even kijken in de landen waarin die groei heeft plaatsgevonden.

Twee statistieken

Hieronder - nee, beter in een wat bredere bijlage - de gemiddelde economische groei sinds het jaar 500 - van een onverdachte bron, namelijk de Rabobank.

Bekijk de lijn maar, die spreekt voor zich.

"Groei is niet zo normaal als we denken. We moeten ons niet rijk rekenen. Terugkeren naar de [groei-]trend is niet vanzelfsprekend."
"De laatste dertig jaar zijn al helemaal niet maatgevend."
"Door preoccupatie met korte-termijn groeicijfers lijkt het allemaal dramatischer dan het is."
Hans Stegeman, Rabobank-econoom, geciteerd door Esther Bijlo in Trouw, 15 februari 2013.

De tweede statistiek past hier wel:

De ontwikkeling van het bruto binnenlands product in de Eurozone, in miljarden dollars van 2007

Het gaat om de blauwe driehoek rechts-boven. Hier staat bij: "Gemiste welvaart sinds de kredietcrisis, in miljarden dollars van 2007: 1.823,6. Het rode vak is de werkelijke groei. De krant geeft hieronder nog twee van zulke statistieken met hetzelfde patroon: die van de VS en van het bruto binnenlands product wereldwijd. Bij de laatste staat ernaast: "Gemiste welvaart ... enzovoorts ...": 4.508,8. Daarom heet het artikel

"4.500.000.000.000 - Aan de crisis hangt een miljardenprijs - Kredietcrisis", door Maarten Schinkel in NRC 14 september 2013.

Het verschil tussen wat de economie produceert en wat zij had kunnen produceren heet de output gap. Deze wordt voor Nederland door de OESO aldus geschat:

	- 2,3% in 2012,
	- 4,2% in 2013,
	- 5,2% in 2014 en
	- 5,5% in 2015.
	Maarten Schinkel, Winterbanden voor het voorspellingsmodel; 31 november 2013 - (Na dato toegevoegd)

Zoiets, "gemiste welvaart", kun je alleen zeggen als je gelooft dat de opgaande lijn wetmatig door had moeten lopen naar boven, ofwel dat 'eeuwige' groei mogelijk is, ja zelfs een economische wet is die ook nu geldt, maar juist nu zijn de economen het erover eens dat die groei 'tot nader oordeel' negatief, niet of zeer laag is en zal zijn.

Uit dezelfde statistieken kun je ook aflezen, interpreteren, dat het einde van de groei kennelijk bereikt is.

Economie is geen mechanisch systeem met vaste wetten, maar eerder een bio-sociaal systeem met alle grilligheid en de grenzen van dien. Bomen groeien niet tot de hemel. Populaties van planten en dieren groeien tot er een grens bereikt is.

Een voorbeeld is de visvangst. Groei moet ergens vandaan komen, in dit geval uit de zee, in dit geval zelfs met veel subsidie. Dit kan ... totdat de zee leeggevist blijkt te zijn. Van de paling in de Nederlandse wateren is sinds 1980 95% weggevist; 5% zwemt nog rond. Groei?

Kredietkrimp

De economische crisis, beter: krimp, is vooral een kredietcrisis, beter: kredietkrimp.
Economie draait natuurlijk vooral om geld. Maar geld is in onze neoliberale economie in haar huidige fase van het kapitalisme niet meer bezit, maar bezit van schuldpapieren, dus schuld. De motor van de groei is niet bezit, annex reële waarde, productie, arbeid, maar veronderstelde toekomstige waarde, productie, arbeid op grond waarvan alvast geleend is, dus schuld.
Schuld is een kernwoord in de groei-economie. We 'groeien' door te lenen. We komen hierop terug.

De mens heeft een te zwaar gewei - Crisislessen uit de natuur

De economie is geen rationele machine, maar een ecosysteem dat luistert naar de wetten van de biologie. Als we die niet begrijpen, komen we nooit uit de crisis, zegt een aan populariteit winnende groep economen.
[...]
In ons financiële stelsel is het altijd crisistijd.
[...]
Echte economische groei is steeds moeilijker geworden. Banken hebben heel veel geld gecreëerd zonder dat er echt een groei aan reële waarden tegenover stond. Veel van het vermogen dat banken hadden, bestond nog niet in de reële wereld.
Het waren claims op toekomstige hypotheeklasten van mensen die in de toekomst salaris moesten ontvangen van bedrijven die in de toekomst nog omzet zouden gaan draaien. Dit kon goed gaan, zolang alles bleef groeien.
[...]
We zijn in een stadium gekomen dat groei ons meer kost dan het oplevert.

Frank Mulder in De Groene 7 februari 2013.

Vooralsnog zij gerapporteerd dat de banken in hun streven naar korte-termijn winst te veel krediet hebben verleend: te veel hebben uitgeleend zonder dat daar een werkelijke waarde tegenover stond. Een bank 'valt om' - heel wat in de VS al voor 'de crisis' - als de balans niet deugt, niet in evenwicht is: als de boekwaarde niet in evenwicht is met de werkelijke waarde. De vermeende, slechts virtuele, de vooronderstelde toekomstige, boekwaarde wordt dan 'een zeepbel', die dus uiteen zal spatten en in het niets zal verdwijnen. Kapitaal "verdampt dan", zo zegt men het.

Het begon met de hypotheken. Een hypotheek is een lening waar een reële waarde tegenover moet staan: het huis dat iets waard is, naast de belofte van de afbetaling van de schuld, dus inkomen. Hier ging het mis met de inmiddels beroemde rommelhypotheken die in feite 'niets waard waren', maar toch werden opgeknipt en in pakketjes werden verkocht, betaald, uiteraard, met geleend geld, waarna men maar weer moest lenen om de lening af te betalen. 'Herfinancieren' heet dit.

Er ontstond een situatie dat banken reëel geld tekort kwamen en zo niet meer konden terugbetalen, dus niet meer konden lenen bij elkaar, maar ook niet meer konden uitlenen. Oei ... ook niet aan de staten, die op hun beurt geen geld hadden, maar alleen schuldpapieren die zij alleen konden 'aflossen' - lees: herfinancieren ofwel opnieuw geld lenen. Maar nu, ramp o ramp, praten de banken niet meer over lenen, maar, hoe brutaal, zelfs over aflossen, terugbetalen. Hoe komen ze op het idee? Hoe durven ze?

De kredietkrimp alias krediet-contractie ontstond na een lange periode van krediet-expansie die onverdiende rijkdom gaf: het geld zou in de toekomst verdiend worden - dacht men ... niet, dus. Maar kredietverlening is "geen loopband die één kant op loopt", maar een getij-beweging. Kredietkrimp is even onvermijdelijk als eb na vloed.

De verworven 'rijkdom' (aan schuldpapieren) krimpt dan in tot 'armoede': een staatsobligatie is niets meer waard als de staat niet terug kan betalen. Zo ook dat huis en de antiekverzameling. Er staat dan minder reële waarde tegenover het krediet. Er is in de periode van krediet-expansie uitgeleend en geleend boven de reële waarde die er tegenover had moeten staan. Een ernstig probleem voor mensen die hun huis onder de waarde van de hypotheek moeten verkopen en dus een schuld overhouden. Voor banken en staten geldt in het groot hetzelfde.

"Decennia dachten we dat onze welvaart ons kwam aanwaaien. Dit strookt niet met de werkelijkheid. Kredietkrimp, hoe aangenaam ook, is even onvermijdelijk als eb en vloed."
Johan Schaberg, Zoek geen schuldige voor deze crisis, NRC 12 november 2011.

Pech voor Noord-Europa dat rijkelijk aan Zuid-Europa had geleend ... zodat Zuid de producten van Noord zou kunnen kopen en het 'geld' dus zou terugvloeien. Niet, dus.

Pech voor de Chinezen, die hun officiële 'bezit' van maar liefst tweehonderdduizendmiljard dollar ... aan schuldpapieren ... van staten die niet meer kunnen lenen om hun leningen te 'herfinancieren'.

* "Kan ik iets lenen om de lening af te betalen waarmee ik mijn leningen kan afbetalen?"

Over China gesproken ...

Geen land kende zo'n sterke economische groei als China, sinds men daar het kapitalisme heeft ingevoerd - markant genoeg in een communistisch land. Pleit het communisme voor hogere lonen voor de arbeiders en boeren, de lonen zijn hier zeer laag, de winsten hoog, dus de staat is hier rijk. Dus investeert de staat in groei, o.a. door de koopkracht (auto, koelkast ...) te bevorderen door subsidies en ... leningen aan burgers. Zie het resultaat:

	Prachtige snelwegen van niets naar nergens, met nauwelijks verkeer erop: spookwegen.
	Miljoenensteden, vol met fraai gekleurde wolkenkrabbers ... die massaal leeg blijven staan: spooksteden.

Hier kun je nog om lachen, maar niet meer over het volgende:

	De Gele Rivier werd zeer ernstig vervuild tot 'de Zwarte Rivier'.
	Er moeten nu honderden kolengestookte centrales, smelterijen, hoogovens, staalfabrieken, cement- en andere chemische fabrieken sluiten vanwege de enorme luchtvervuiling.
	Er zijn enorme complexen, fabrieksterreinen waarop duizenden, veelal jonge, arbeiders werken en wonen, met lage lonen en nauwelijks vrije tijd en andere vrijheid.
	Er zijn zoveel goedkope auto's gemaakt en gekocht, rijdend op loodhoudende brandstof, dat ze in diverse steden maar om de dag, om de beurt dus, mogen rijden vanwege de enorme smog bestaande uit kankerverwekkend zwart-geel fijnstof, autoroet en koolstof, waardoor de automobilist de tegenligger, zelfs met koplampen, niet meer kan zien. De WHO-norm wordt in Harbin vijftig maal overschreden.
	Kankerpatiënten namen met 60% toe in de regio rond Harbin.
	Er zijn meer steden en dorpen met een overmaat aan kankerpatiënten vanwege de enorme uitstoot van gevaarlijke gassen.
	Met grote regelmaat sluiten de scholen vanwege de luchtvervuiling.
	Wel zo handig, dit om de dag rijden: vanwege de files met een paar miljoen auto's.
	Massale lozing van afvalstoffen in het water; veel koolstof, dus veel algen - even een stukje lekker zwemmen?

	Oscar Garschagen, Ook de katten willen weg uit 'kankerdorp' Jinling; NRC 21 maart 2013
	Oscar Garschagen, De Chinese droom is onzichtbaar geworden; luchtvervuiling; NRC 28oktober 2012
	... en meerdere andere bronnen, deels van dezelfde auteur.

Intussen blijft China natuurlijk wel China. De enige Partij is er de baas. Deze wil 'harmonie', vertaal: geen sociale onrust, dus welvaart, dus groei, groei, groei als hoogste doel en top-prioriteit. Wie geen hoge groeicijfers kan laten zien in zijn regio, die kan promotie in de partijkaders wel vergeten.

	Luchtzuivering in woningen, kantoren, auto's? Ja, zeker, maar alleen in die van de partijkantoren en de partij-elite.
	Mag de mate van vervuiling bekend worden? Nee o nee, want dat geeft 'onrust'. Dus: forse censuur. Vervuiling is staatsgeheim. De Chinese staats-statistieken, bijvoorbeeld over vervuiling en stroomverbruik, zijn notoir onbetrouwbaar.
	Hoe weet men dit dan? Door meetinstrumenten, geplaatst op de Amerikaanse Ambassade en de VS-Consulaten. Deze publiceren de cijfers gewoon, waarna ze via Weibo, het Chinese Twitter, verder worden verspreid.

Sociaal-economische gevolgen ...

Er dient nog een effect van deze groei vermeld te worden, namelijk een groeiende kloof tussen exorbitante rijkdom en bittere armoede. Dit komt mede door de wijdverbreide corruptie: ambtenaren met tientallen dure horloges en 'vriendinnen' in meerdere huizen die geen stulpjes zijn.

... in de opkomende economieën

Hetzelfde geldt voor de andere zogeheten BRICS-Landen, de recent in economisch opzicht opgeklommen landen Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika (South Africa).

Hetzelfde geldt voor Indonesië: forse economische groei, ongebreidelde corruptie, groei van het aantal zeer rijken (met bijvoorbeeld een eigen vliegtuig), maar daarnaast miljoenen, een op de vijf, onder de armoedegrens van nog geen dollar per dag.

Edwin Mooibroek, Van visverkoper tot eigenaar van Susi Air; Door de sterke economische groei in Indonesië komen er steeds meer rijken, maar de armen worden armer; Trouw 9 februari 2013.

Vergelijkbare verhalen bereiken ons van verre uit de voormalige Sovjet-landen die na 1989 zelfstandig werden en op hun manier overgingen tot het kapitalisme. Wilt u een goedkoop katoenen hesje? In Oezbekistan werken kinderen gedwongen in de katoenindustrie aldaar.

Uit Bangladesh vernamen we de omstandigheden waarin de arbeidsters in de textielfabrieken daar werken - werkten voor degenen die bij de verschillende branden zijn omgekomen ...

Wat willen we?

	Meer banen? Maar meer consumeren, het advies van Mark Rutte, leidt niet als vanzelf tot meer banen. Zo wel, dan eerder in China dan hier; wij kopen liever de (vaak slechte maar goedkope) producten uit de massale fabriekscomplexen uit China.
	Meer vee? Dus meer mest, stank, vervuiling, dierziekten, dierenleed?
	Minder regels, zoals geen melkquota meer? De onzichtbare hand laat dan de hoeveelheid stijgen, dus de prijs en de winst dalen; aan melk wordt al heel weinig verdiend door de boeren.
	Meer vee in grotere stallen, meer onverkoopbare melk ... meer failliete boeren-gezinsbedrijven?
	Meer kwantiteit aan producten, geld, consumptieartikelen, welvaart ... of meer kwaliteit van leven, welzijn?

Hoe bereiken we wat we willen?

In elk geval niet door groei, groei, groei ... Hoe dan wel? Daartoe zullen we ons toch even in moeten verdiepen in ...

	Wat is geld? Hoe werkt schuld? Kapitalisme? Welk type of welke fase van het kapitalisme hebben wij hier nu?
	Wat is nu precies 'de crisis'? Of eerder recessie, dip of krimp? Hoe erg is dit?
	Zijn er alternatieven voor groei, groei, groei ...? Is investeren (in onderwijs, innovatie) niet beter dan consumeren (auto's, bankstellen ...)?

Dit zijn dan de onderwerpen van de Tegenwicht weblogs van de komende weken.

Tegenwicht schreef hier vijf jaar geleden ook al over, in 2008, net na het uitbreken van de kredietcrisis:

Opiniestuk # 52: Vadertje Staat als sociale bankier - Het kapitalisme in en na de kredietcrisis - 7 oktober 2008

Nu eens even bezien hoe het sindsdien gelopen is - is het nu, 2013, "na de kredietcrisis"? We weten nu bijvoorbeeld wat de redding van ABN-AMRO ons gekost heeft (heel veel!). Of zitten we al in de volgende crisis? Zo ja, welke dan precies? En hoe komen we hier uit?