Citaten uit

Europa staat in religieus opzicht alleen

Eildert Mulder, Trouw, 18 november 2005

De Europeanen staan in de wereld alleen met hun secularisatie, zegt de Amerikaanse godsdienst- socioloog Peter Berger. 

“Het is een Europees misverstand dat het de Amerikanen zouden zijn die met hun religiositeit uit de toon vallen.“

Peter Berger

De in Wenen geboren Peter Berger is emeritus hoogleraar godsdienstsociologie aan de universiteiten van Georgia en North Carolina. Onlangs hield hij een lezing voor de Nederlandse afdeling van de internationale ontwikkelingsorganisatie SID. De lezingencyclus van SID 2005/ 2006 heeft als thema de rol van godsdienst in internationale en ontwikkelingssamenwerking.

'Verwacht niet dat de hele wereld precies zo wordt als jullie zelf.“

Dat advies geeft de in Wenen geboren Amerikaanse socioloog Peter Berger aan de Europeanen, die, zonder dat goed te beseffen, de uitzondering zijn op de volgens Berger wereldwijde regel dat de religie helemaal niet op haar retour is.

Of je nu naar Amerika kijkt, naar Azië of de moslimwereld, nergens zie je hetzelfde patroon van secularisering dat Europa in zijn greep houdt. En Berger ziet ook geen tekenen dat het Europese voorbeeld binnenkort massale navolging zal krijgen.

[...] 

Klopt het wat hij zegt? Is het zo vreemd om te veronderstellen dat andere beschavingen, die minder vergevorderd zijn met industrialisatie en andere sociaal-economische omwentelingen, in een latere fase eveneens de religie een flinke toon lager zullen laten zingen?

Heb je in Nederland niet ook, als reactie op Verlichting en Franse Revolutie, het Reveil gehad en hebben niet veel nazaten van de 19de-eeuwse gereformeerden radicaal gebroken met het harde protestantisme? Kun je niet elders op de aardbol vergelijkbare ontwikkelingen verwachten?

[...] 

Berger heeft nog een argument om te betwijfelen of andere werelddelen het Europese voorbeeld zullen volgen: het religieuze Amerika. Je kunt van de VS moeilijk beweren dat ze minder ontwikkeld zijn dan Europa.

Hoe kan het dat Amerika en Europa, loten aan dezelfde culturele stam, op het terrein van religie zo ver uiteen zijn gegroeid?

Berger wijst eerst op een overeenkomst: 

“Aan beide kanten van de oceaan is religie niet meer een vanzelfsprekend verschijnsel. Zowel Europeanen als Amerikanen moeten daarom keuzen maken. Het verschil is dat keuzen van Amerikanen meestal religieus zijn, en die van Europeanen seculier.“

Waar komt dat verschil vandaan? Berger gelooft niet dat grote historische ontwikkelingen een enkelvoudige oorzaak hebben. Hij noemt wel een rij verschillen op tussen de VS en Europa die, bij elkaar genomen, licht kunnen werpen op de vraag waarom beide continenten op religieus gebied zo weinig op elkaar lijken.

Zo was de 18de-eeuwse Verlichting in de VS minder anticlericaal, omdat er in de VS geen clerus was. Verder is de invloed van de intelligentsia in de VS geringer dan in Europa. Berger haalt een Franse schrijver aan die Parijs de hemel en de VS de hel voor intellectuelen noemde. 

[...] 

In veel Europese landen was het onderwijs in handen van de centrale overheid. 

[...] 

In de VS was onderwijs een taak van plaatselijke overheden. Daardoor was de invloed van ouders groot: “Als ze de onderwijzer niet mochten, dan ontsloegen ze hem. Niet-verlichte mensen hadden in de VS meer macht dan in Europa.“

Amerika miste de sterke invloed van socialistische partijen en vakbonden, die onder leiding stonden van anticlericale en antigodsdienstige intellectuelen. Er was evenmin een tirannieke staatskerk, met alle wrok tegen religie die zo'n instituut kan opwekken.

[...] 

Kerken waren in de VS verenigingen, gebaseerd op vrijwilligheid. Berger: 

“Mensen zeggen vaak dat de VS een individualistische samenleving zijn. Misschien is dat zo in vergelijking met Japan, maar niet in vergelijking met Frankrijk.

Amerika is een samenleving van verenigingen, van de wijkvereniging tot de rotaryclub. Als je drie Amerikanen op een onbewoond eiland zet, dan zullen ze vier verenigingen vormen. Drie Fransen gaan elk op een hoek van het eiland zitten en willen niets met elkaar te maken hebben.“ 

De Amerikaanse kerken passen in dat patroon. De scheidslijnen zijn vloeiend; je kunt gemakkelijk overstappen van de ene naar de andere godsdienstige denominatie.

[...] 

Terwijl Amerika de godsdienst blijft koesteren, is in Europa zelfs een tweede fase van secularisering begonnen, zegt Berger, zich baserend op Franse en Italiaanse vakgenoten. 

[...] 

Zal godsdienst helemaal verdwijnen in Europa? Berger: 

“Nee. Er zullen altijd religieuze mensen zijn en religieuze instellingen.“

[...] 

Zullen de meningsverschillen over religie de VS en Europa ver uit elkaar drijven? Berger:

“Het is geen cruciale kwestie, wel een bron van irritatie en misverstand. Europeanen moeten accepteren dat Amerikanen naar de kerk gaan en dat politici God aanroepen. Amerikanen moeten aanvaarden dat Europeanen seculier zijn, wat sommigen moeilijk vinden. Conservatieve Amerikanen zien Europa als een poel van verderf.

De idee als zou onder Bush religie voor het eerst een grote rol in de politiek spelen, is belachelijk. Dat was altijd al zo, bijvoorbeeld onder Jimmy Carter, al volgde die een heel andere politiek.“

Maar het belangrijkste Europese misverstand is dat de Amerikanen met hun religiositeit uit de toon zouden vallen. Berger: 

“In wereldverband bekeken zijn de Europeanen uitzonderlijk en de Amerikanen gewoon.“