Citaten uit

' Ik ben voor culturele glasnost'

Leon Heuts, Filsosofie Magazine, nr 10, 2005

Interview [met Sjoerd de Jong] 

'Het idee dat wij zo verlicht zijn, en de rest van de mensheid in het duister rondtast op zoek naar het lichtknopje vind ik een onverlichte gedachte'. 

Sjoerd de Jong over de wedstrijd die moslims niet kunnen winnen, en waarom fervente verdedigers van de Verlichting in feite romantici en radicale relativisten zijn. 

[... ... ...]

Hij verdedigt een 'kritisch humanisme; en neemt het op voor de goede kanten van cultuurrelativisme. 

[... ... ...] 

Valse trekjes 

[...] Sinds de ophef over de multiculturele samenleving, 11 september en de moord op Pim Fortuyn heeft het publieke debat in Nederland valse trekjes gekregen. 

'Het gaat niet om waar het over gaat. Er wordt bijvoorbeeld gezegd dat 
we de verzorgingsstaat niet meer kunnen beta len, en daarom moeten hervormen. 
Maar tegelijkertijd luidt de subtekst dat we luie uitvreters zijn geworden. Zeg dat dan gewoon! Er worden filosofische argumenten tegen het bijzonder onderwijs ingebracht, maar eigenlijk willen we de islamitische scholen sluiten.' 

Vooral moslims krijgen in het debat de klap pen, aldus De Jong. 

'Het kabinet zegt dat moslims zich hier thuis moeten kunnen voe len, als staatsburgers die recht hebben op vrijheid van godsdienst. Tegelijkertijd horen ze voortdurend dat ze geitenneukers zijn en achterlijk, behept met weinig incasseringsvermogen. Het gaat mij er niet om dat dat zielig is, maar dat de uitkomst van tevoren vaststaat. 

Nog een voorbeeld: er wordt door religiecritici als Ayaan Hirsi Ali gezegd dat moslims moeten leren de koran metaforisch te lezen - maar even later maken dezelfde mensen pogingen belachelijk om de gewraakte passage dat een man zijn vrouw mag slaan anders te interpreteren. Het staat er toch letterlijk, heet het dan. Tja, op die manier wordt het voor moslims een wedstrijd die niet te winnen is, om Bram Vermeulen te citeren.' 

Een andere subtekst die De Jong herkent, is een seksuele. 

'In kritiek op de islam gaat het al sinds de Middeleeuwen om seks, vrouwen en lusten. Dat heeft met Verlichting niet zo veel te maken. Het valt me op dat jonge moslima's vaak heel modern zijn, zelfbewust en bij de tijd. Dan denk ik: zou dat gedoe over hun hoofddoekjes niet ook een eroti sche subtekst hebben? Een fascinatie met de seksualiteit van vrouwen die te kennen hebben gegeven niet beschikbaar te zijn? [...]' 

Wat De Jong steekt, is de ongenuanceerde verheerlijking van 'de verlichte westerse cultuur.' Die lofzangen blijken vaak rookgordij nen waarachter een politieke agenda en culturele vooroordelen schuilgaan. 

'Het idee dat wij zo verlicht zijn, en de rest van de mens heid in het duister rondtast op zoek naar het lichtknopje vind ik een onverlichte gedachte.' 

De titel van zijn boek is een woordspeling op eerwraak, een ironische verwijzing naar die  neiging culturele gebreken bij anderen vast te stellen. 

'Spijtwraak slaat dan op de culturele eigenaardigheid van Nederlanders om op gezette tijden radicaal af te rekenen met het verleden en alles wat eerst normaal was te verketteren. Dat gebeurde in de jaren zeven tig, toen "rechts"vies werd, en dat gebeurt nu weer met "de linkse kerk".'

[...] 

Cultuurrelativisme [...] 
Het klinkt nu bijna als een scheldwoord, maar voor De Jong is het een belangrijke inspiratiebron voor zijn verdediging van  een 'kritisch humanisme'. Maar wat is het? 

'Voor mij is de blijvende waarde van cultuurrelati visme dat het ons heeft bijgebracht dat we ons kunnen inleven in mensen die er heel andere overtuigingen en praktijken op na houden dan wij zelf. Dat wij anderen erken nen als volwaardige medemensen, in plaats van hen te beschouwen - omdat ze van ons verschillen - als onvolgroeide exemplaren van de menselijke soort.' 

'Cultuurrelativisme wordt vaak belachelijk of verdacht gemaakt. De Engelse psychiater Theodore Dalrymple zegt in een interview in Trouw: "Het politiek correcte dogma luid alle culturen gelijkwaardig zijn en dat het daarom niet uitmaakt of je je leven wijdt aan drugsverslaving of criminaliteit of aan ie anders." Pardon? Waar staat dat dogma geschreven? Ik heb nog nooit iemand horen zeggen dat het niet erg is datje aan heroïne verslaafd bent, omdat alle culturen gelijk waardig zijn. Het is baarlijke nonsens.' 

Frege 

Maar hoe relativistisch is De Jong zelf? 

'Ik ben geen relativist als het om waarheid of weten schap gaat. Waarheid "voor mij' is onzin. Lees Frege, een filosoof die ik zeer bewonder, en je begrijpt waarom objectieve waarheid onontbeerlijk is als we over de werkelijkheid willen spreken. Maar wiskundige of natuurwetenschappelijk uitspraken zijn van een andere orde dan morele of esthetische. Als ik de afstand meet tussen dit tafeltje en de buitendeur, dan ligt die objectief vast - zelfs als de aanduiding die ik hanteer voor lengtematen verschilt met die in een andere taal. Maar als ik tegen jou zeg: "je vriendin, met wie je heel gelukkig bent, is niet de juiste vrouw voor jou", dan wordt het een andere discus sie. Dat is het punt van relativisme: op sommige terreinen is er geen absolute waarheid verkrijgbaar, maar blijft het mensenwerk.' 

Volgens De Jong vegen anti-relativisten dat onderscheid te gemakkelijk onder tafel. 

'Als Paul Cliteur zegt dat de waarden van de Ver lichting net zo universeel geldig zijn als de zwaartekracht, dan maakt hij een categorie fout. De normatieve aanspraak op universa liteit van morele regels is iets heel anders dan de feitelijke universele geldigheid van bepaalde natuurwetten, of de geldigheid van wiskundige bewijzen. Je kunt een wiskundig bewijs overal ter wereld narekenen, in Japan, Drente of Oost-Timor. 

Dat is met morele argumenten heel anders. Je kunt die niet simpelweg 'uitrekenen' voor iedereen en altijd. Ze vallen ook niet in duigen zodra je er een uitzondering op wilt maken of ervan afwijkt - denk aan het algemene verbod op doden, terwijl er toch argumenten worden gegeven om de doodstraf te rechtvaardigen. Dat moet je eens proberen met de zwaartekracht.' 

Juist omdat het geen rekensommen zijn, kunnen morele oordelen en voorkeuren ook 
inzet zijn van politieke strijd, meent De Jong. 

'Moreel absolutisten kunnen maar op een manier uitleggen waarom hun regels nog niet overal worden toegepast: de rest van de mensheid heeft het niet begrepen. Dat vind ik een beledigend en een irrationeel uitgangspunt dat niet uitnodigt tot discussie en het uitwisselen van argumenten, maar daar juist een einde aan maakt. Als de rest van de mensen zo achterlijk is dat ze ons toch niet begrijpen, dan zit er uiteindelijk maar een ding op: bombardeer die barbaren de moderniteit binnen - zo verdedigde Luuk van Middelaar destijds in Trouw de aanval op Afghanistan.' 

Veel opiniemakers die zich tegen het cultuur relativisme keren, hanteren een begrip van 
  cultuur dat eigenlijk uiterst romantisch en relativistisch is, aldus De Jong. 

'Die verdedi gers van de Verlichting hebben het over onze cultuur als een mooi, afgerond geheel, met een geheel eigen karakter dat totaal anders is dan dat van andere culturen. Dat is een typisch romantische, en radicaal relati vistische gedachte. 

Je ziet dat bijvoorbeeld bij Hirsi Ali, die ervan uitgaat dat de westerse cultuur totaal anders is dan de islamitische, en dat moslims andere mensen zijn die in onze cultuur moeten worden ingewijd. Ik ben er helemaal niet op tegen om moslims de regels die hier gelden duidelijk te maken. Integendeel, maar ik verzet me tegen het idee dat ze in "hun" cultuur geen enkele notie zouden hebben van waarden als vrijheid, individualiteit of zelfbeschikking.' 

Modern cultuurrelativisme bepleit volgens De Jong een culturele glasnost. 

'We hebben meer openheid nodig, juist om culturele verschillen te begrijpen en te leren overbruggen. Maar dat gaat niet, althans niet op een verlichte manier, wanneer je de ander voortdurend blijft voorhouden hoe onderontwikkeld hij is. Mensen zeggen dan wel eens stoer: laat maar lekker knallen, we moeten elkaar gewoon de waarheid zeggen. Ja, maar ik vind dat het daaraan juist schort. Bovendien is de toon van het debat geen bijzaak. C'est le ton qui fait la musique.' 

[... ... ...]

Spijtwraak, door Sjoerd de long, uitg. Prometheus, Amsterdam 2005, 254 blz., € 15,-