Citaten uit

Europese waarden – ze zijn er niet

Bart Nooteboom, Trouw 11 september 2004

Het is een illusie te denken dat er exclusief Europese waarden zijn. Identiteit is daar te veelvormig voor.

Premier Balkenende vraagt aandacht voor de Europese identiteit. Daar wordt soms wat schamper over gedaan, maar het is een goed streven. Zonder een gevoel van gemeenschappelijkheid ziet de toekomst van Europa er niet goed uit. Maar wat is identiteit?

[...] 

Europa zou een essentie moeten hebben, die iedereen in Europa in zich draagt en mensen buiten Europa niet. Dat is een essentiële denkfout. Identiteit heeft geen essentie.

Wat is het dan wel? Identiteit wordt onder andere geassocieerd met lotsverbondenheid. Europese eenwording is begonnen om verdere oorlogen in Europa te voorkomen. Vervolgens was Europa nodig voor de economie. [...] 
Echter, hoewel lotsverbondenheid waarschijnlijk noodzakelijk is voor onderling begrip, vertrouwen en saamhorigheid, is het toch niet voldoende. We moeten niet alleen elkaar nodig hebben maar ook met elkaar willen en kunnen samenwerken.

Dat vergt enige gemeenschappelijkheid van ideeën en wereldbeschouwing, in een gedeelde cultuur. Bekend zijn kwesties zoals de relatie tussen burger en staat (democratie) en (scheiding) tussen kerk en staat. Op een dieper niveau hebben we veel meer aan het hoofd. Aan de basis van cultuur liggen fundamentele mentale categorieën: opvattingen waarmee wij de wereld en onszelf zien en zin geven. 

[...] 

Deze categorieën zijn te abstract om als zodanig als leidraad te fungeren. We hebben religie nodig, of zoiets, om in verhalen en rolmodellen dergelijke categorieën te illustreren en in samenhang te doen leven.

In dergelijke basiscategorieën zijn we in Europa, maar ook in Nederland, even verschillend als gelijk. Zij zijn voor een belangrijk deel afkomstig uit klassiek Griekse en christelijke tradities. Die zijn echter op zich al niet eenduidig. 

[...] 

Hebben we nu meer gedeelde categorieën binnen Europa dan daarbuiten? We hebben ook veel gemeen met Amerika, maar vaak minder dan binnen Europa. We hebben, een hang naar individualisme gemeen, naar verandering en we geloven in het idee dat we onze omgeving kunnen maken.

We hebben meer dan Amerikanen een gevoel van tragedie, in de klassiek Griekse betekenis, en een bewustzijn van het gevaar van overmoed. Dat maakt ons minder geneigd in de wereld in te grijpen. Amerikanen zien dat als besluiteloosheid en gebrek aan morele kracht, en wij zien het graag als wijsheid. Wat zij zien als heilloos relativisme zien wij als heilzame tolerantie van verschil. 

We hebben minder gemeen met traditionele islamitische samenlevingen, maar meer dan vaak wordt gesuggereerd. De westerse en islamitische cultuur hebben monotheïsme gemeen, en een hang naar absolutisme en universalisme. In de relatie tussen die culturen zit ons dat momenteel erg dwars.

Kortom, het streven van Balkenende naar een essentie van exclusief Europese, door iedereen in Europa gedeelde normen en waarden is een illusie. 

[...] 

Bart Nooteboom is hoogleraar innovatiebeleid aan de Universiteit van Tilburg.