Later
tijdens de ondervraging dwingt de ondervraagster de kinderen te zeggen dat oom D.
een erectie had. Uit de volgende citaten blijkt de weerstand van de kinderen,
als gevolg waarvan de ondervraagster keer op keer dezelfde vraag stelt omdat zij
het gewenste antwoord wil horen.
L.
...ik heb nog een andere pop
(8-10)
(pakt de andere mannenpop),
was
die piemel zo omhoog of zo naar beneden
(2B-3-10)
J.
Zo, naar beneden (wijst op de pop met de minst stijve piemel)
L.
En heb je ook gezien dat de piemel zo omhoog ging? (demonstreert de
erectie)
(2B-4-10.
Dit is een combinatie: er wordt een gesloten, suggestieve vraag gesteld die
een instructief karakter heeft en waarmee druk wordt uitgeoefend. Het kind
wordt duidelijk gemaakt dat "naar beneden" niet het gewenste
antwoord is.)
J.
Dat weet ik niet.
P.
Maar als ie liep dan hing ie zo naar beneden, dan gingen ze fladderen. Maar je
zag ook datte
(wijst met haar vinger de overgang van condoom naar penis aan).
[Blz.
284]
L.
Als oom D. liep, zo hing die naar beneden, zo, zo of zo (doet met de poppenpenis
enige standen
voor:
/ - \)
(2B-4-10.
Dit is de derde keer dat de vraag wordt gesteld.)
P.
Zo (wijst met de poppenpenis stand \ aan.)
L.
Zo, helemaal naar beneden?
(2B.
Deze vraag nog een keer.)
P.
Nee, hij was ook wel krom.
L.
Hij was ook een beetje krom
(7).
Ja,
ja
(5.
Beloont een antwoord dat afwijkt van "naar beneden".)
Een
poosje later worden de kinderen weer onder druk gezet over deze onderwerpen.
L.
...maar hij hing wel naar beneden?
(7-4.
Dezelfde vraag wordt nu voor de vijfde keer gesteld.)
P.
Als ie liep hing hij naar beneden maar als hij stilstond ging ie een beetje
omhoog.
L.
Hoever omhoog, hoever omhoog, laat maar zien
(4-10.
De herhaling van de woorden "hoever omhoog" lijkt een licht
enthousiasme bij de ondervraagster te verraden omdat de reactie van het kind
haar vermoedelijk een middel in handen geeft waarmee zij het antwoord meer
in de gewenste richting kan sturen.)
P.
Ongeveer zo. (Zet de penis in de recht-vooruit positie.)
L.
Ongeveer zo
(7.
Deze reactie werd niet als beloning gescoord, alhoewel in de stem wellicht
tevredenheid heeft doorgeklonken. Het afluisteren en bekijken van de
originele bandopnamen kan meer helderheid verschaffen met betrekking tot
stemgebruik en lichaamstaal als middelen voor selectieve straf of beloning.
Niettemin is duidelijk dat, door hardnekkig aan de gestelde vragen te
blijven vasthouden, de ondervraagster op dit punt een aangepast verhaal bij
het kind heeft uitgelokt.)
Analyse
van de koppeling van de door de ondervraagster gestelde vragen en het voordoen
van P. met de seksueel-expliciete poppen, levert eenzelfde beeld op. De
voorbereidende stappen worden gezet door eerst de geslachtsdelen van de pop te
identificeren, waarop het kind onmiddellijk wordt gevraagd wat oom D. met haar
heeft gedaan.
L.
...en weten jullie, was die piemel hard of was ie zacht?
(2B)
P.
Dat weet ik niet
(Vreemd
antwoord voor een meisje van wie wordt gezegd dat ze vier keer gewelddadig
is verkracht.)
J.
Hij leek heel hard.
L.
Hij leek heel hard
(7).
Ja,
ja
(5).
En
stel je voor... deze is ietsje te klein om jou te spelen, P.
(3-10),
maar
stel je voor dat dit P. is
(4-10)
en
deze P. heeft hier (wijst vagina van de P.-pop aan)
(3-10),
weten
jullie hoe dit heet?
(1B-10)
P.
Een poes.
L.
Dat noemen jullie thuis een poes?
(2B-7-10)
P.
Ja, dat hebben wij van klein af aan van mamma geleerd.
[Blz.
285]
L:
Ja, dat is ook een heel goed woord. Dat hebben, gebruiken heel veel
kinderen
(7-5).
Dat
woord daarvoor, de poes
(7),
dat
is de poes van voren (wijst de vagina aan bij de P.-pop) en dan heb je hier
van achteren?
(1B-10)
P.
De billen.
L.
De billen
(7).
En
daaruit komt de...?
(1B-10)
P&J.
Poep. -
L.
De poep
(7).
En
hieruit komt (wijst voorkant aan) de...?
(IB-10)
P&J.
Plas.
L.
De plas ja, goed zo
(7-5).
Nou,
en nou wil ik ontzettend graag P. dat jij laat zien wat oom D. met jou gedaan
heeft
(4-10.
Hiermee is het verband gelegd tussen poep, plas, voor en achterkant van de
billen en datgene waarvan oom D. wordt verdacht.)
Dan
doen we net of jij dit bent en dit oom D. is
(4-10).
Nou
mag jij het precies voordoen
(4-10),
want
je kunt met die pop alles doen
(4-10).
Je
kunt dus hier in dat kleine gaatje iets stoppen,
(4-10.
Expliciet wordt een idee aangedragen om iets seksueels voor te doen)
je
kunt in het mondgaatje iets stoppen,
(4-10.
Wederom een expliciete suggestie)
je
kunt in de billen iets stoppen
(4-10.
Tot nu toe had het kind nog tegen niemand op welk wijze dan ook gesproken
over fellatio of
anale penetratie. Door tegenover
het kind duidelijk te suggereren dat ook deze vormen binnen de mogelijkheden
van gewenste antwoorden liggen, voegt de ondervraagster informatie toe aan
de kennis van het meisje en oefent druk op haar uit om haar verhalen te
laten escaleren.)
Dus
laat jij maar zien wat oom D. gedaan heeft
(4-10.
Het woord "dus" verbindt ondubbelzinnig alle genoemde
mogelijkheden met oom D..).
In
veel van de hierna geciteerde vragen en opmerkingen wordt kennisoverdracht met
betrekking tot seksuele perversiteiten gekoppeld met opdrachten om iets voor te
doen. Daarin komt de visie van mevrouw Lamers met betrekking tot seksueel
misbruik van kinderen duidelijk tot uitdrukking. Verder blijkt eruit dat zij
blind is voor het effect dat haar wijze van ondervragen op kinderen kan hebben.
Het gevolg van een dergelijke manier van ondervragen is dat het kind abnormale,
perverse mogelijkheden en details voorgeschoteld krijgt die een tienjarig
meisje nu niet bepaald hoeft te weten.
Het
volgende stuk laat zien
dat
de ondervraagster ervan uitgaat dat P. wellicht als gevolg van haar
schaamtegevoelens over het gebeurde in een isolement is terechtgekomen. Wellicht
heeft ze haar uit dit isolement willen halen door haar voor te houden dat zij
een van de velen is.
Zij
heeft daarmee echter aanzienlijke druk op het kind uitgeoefend. Kinderen van
deze leeftijd hebben namelijk sterk de neiging zich met leeftijdsgenoten te
identificeren. Wanneer zij denken dat veel andere kinderen iets hebben
meegemaakt dat zij niet hebben beleefd, dan zullen sommige kinderen al snel
soortgelijke verhalen gaan bedenken om ook mee te kunnen doen.
[Blz.
286]
L.
...er zijn heel veel kindertjes die van die dingen meemaken
(3).
Meestal
denken kindertjes dat zij het alleen zijn
(3),
maar
er zijn een heleboel kleine en grote, vorige week waren wij .ergens en daar
was een meisje van drie en een jongetje...
(3)
J.
0, erg.
L.
Ja, dat is heel erg
(3-5-7).
P.
Een jongetje, die kan toch niet verkracht zijn?
L.
Ja, een jongetje
(3).
Want
daarom, dat wilde ik je ook nog even vragen.
(4.
Impliciet wordt verband gelegd tussen het jongetje en P.)
Want
jongetjes kunnen hier verkracht worden (wijst anus aan)
(3-10),
kijk,
hier in het poepertje
(3-10).
En
wat ik nu vragen wilde: Heeft iemand ooit met zijn piemel
(3)
of
zijn handen
(3)
of
zijn neus
(3)
of
zijn tong
(3)
aan
jouw poepertje gezeten?
(2B-3-10)
P.
Jawel.
L.
Wie?
(1A.
Dit is gescoord als 1A ondanks het feit dat de context aangeeft dat deze
vraag in feite een rol speelt in de suggestieve volgorde van vragen.)
P.
Oom D..
L.
En hoe heeft ie dat gedaan?
(1A)
P.
Eventjes weghalen (schuift de broek van de bips van de jongenspop) Nou uh, zal
ik eventjes
deze
nemen (pakt de grote mannenpop) want die is veel groter.
L.
Even de broek uit
(4-10.
Dit is een directe opdracht.)
(...)
Je mag met die pop van alles doen
(4-10.
Wederom een suggestieve opdracht.)
P.
Eventjes zo, want het is te lang (ze slaat de voorkant van de blouse van de
grote mannenpop
dubbel
zodat de piemel goed zichtbaar is. De pop die de P .-rol speelt ligt op tafel,
gedeeltelijk ontkleed.) Nou, kijk, hij heeft eerst zo gedaan (steekt de piemel
in de vagina van de P.-pop) en toen had ie omgedraaid (draait de P.-pop om) en
toen had ie hier in gedaan (probeert de piemel in de anus te stoppen).
L.
Duw het er maar in.
(4-10.
Wederom een directe opdracht.)
P.
Gaat niet.
L.
Ging dat bij jou?
(2B)
P.
Ja. Ging niet zo vlot hoor.
L.
Nee?
(7)
P.
Nee.
L.
Dus hij heeft het...
(6)
P.
En uh, in mijn mond.
L.
En in je mond?
(7)
P.
Ja, had ie lucht gemaakt en toen wou ik gaan schreeuwen en toen had ie het vlug
naar me mond
gedaan
anders dan... dan kon ik niet meer schreeuwen.
L.
Ja, ja
(5.
Beloning voor het nieuwe verhaal.)
Dit
deel van de ondervraging toont aan hoe gemakkelijk het is het gedrag van een
kind door middel van suggestieve instructies en concrete spelobjecten zoals de
seksueel-expliciete poppen te beïnvloeden. In het dossier is geen enkele
aanwijzing te vinden dat P. tot op dat moment ook maar iets over anale of orale
penetratie heeft gezegd.
[Blz.
287]
Het
idee van anale of orale verkrachting is de kinderen voorgehouden waardoor het
een leerfunctie heeft gekregen. Men zou zich kunnen voorstellen dat de meisjes
na de ondervraging bij hun ouders thuiskwamen met nieuwe verhalen van anale en
orale handelingen.
Het
gebruik van seksueel-expliciete poppen was oorspronkelijk bedoeld als een
mogelijk geschikt middel om kinderen die nog niet kunnen praten te ondervragen.
Achterliggende gedachte was dat kinderen wier verbale mogelijkheden nog
onvoldoende waren om hun ervaringen te beschrijven op deze manier spontaan
konden aangeven wat zij hadden gezien of wat met hen was gebeurd.
In
elk geval heeft het oorspronkelijke doel van de poppenmethode niets van doen met
de wijze waarop mevrouw Lamers de methode hanteert. Tijdens de ondervraging
vraagt zij kinderen die oud genoeg zijn om hun ervaringen verbaal te
beschrijven, seksuele handelingen met de poppen voor te doen.
Vanwege
het dwingende karakter van deze ondervraging kan men de seksuele handelingen die
de kinderen met de poppen hebben voorgedaan allerminst als bewijs voor misbruik
beschouwen. Men kan ze hooguit zien als bewijs dat een ondervrager kinderen
zodanig kan beïnvloeden dat ze seksuele handelingen met seksueel-expliciete
poppen laten zien. Als gevolg van het suggestieve karakter van de poppensessie
voegden de kinderen nieuwe elementen aan het verhaal toe, zoals condoom, anale
verkrachting, piemel in de mond, tante heeft ook gevingerd in haar vagina
(elders in het interview naar voren gekomen).
Een
zekere scepsis is hier zeker op zijn plaats. Het instructieve karakter van deze
ondervraging, het poppenspel en de geprikkelde fantasie tonen aan hoe gevaarlijk
herhaalde ondervragingen kunnen zijn.
Ons
rapport over deze zaak, van waaruit bovengenoemde citaten afkomstig zijn besloot
als volgt:
"Het
grootste deel van het door mevrouw F. Lamers geleide ondervragingsgesprek was
suggestief en zette de kinderen onder druk. De ondervraging heeft op uiterst
ondeskundige wijze plaatsgevonden en de resultaten van dit gesprek kunnen niet
als bewijs worden gebruikt om aan te tonen dat de kinderen seksueel zijn
misbruikt. Het enige bewijs dat het ondervragingsgesprek oplevert is het feit
dat de kinderen door hun volwassen ondervragers zijn gemanipuleerd. De
opdracht 'Duw het er maar in' is het toppunt van ondeskundig handelen. De
interpretatie van de door de kinderen tijdens de ondervraging getoonde
handelingen als zijnde het bewijs van misbruik duidt op zeer grote
onzorgvuldigheid en een ernstige mate van ondeskundigheid."
R.
Bullens en M. Lamers
[Blz.
287]
Het
tweede praktijkvoorbeeld betreft een gescheiden man die ervan was beschuldigd,
zijn dochtertje (M.) misbruikt te hebben. De aantijgingen werden pas voor het
eerst geuit nadat hij getracht had regelmatig bezoekrecht te verkrijgen,
waartegen zijn ex-vrouw zich verzette.
Het
belangrijkste bewijsstuk in deze zaak was een rapport, geschreven door dr. R.
Bullens en mevrouw M. Lamers
(niet
dezelfde als mevrouw F. Lamers-Winkelman in het vorige voorbeeld).
Het
rapport was naar zij voorgaven geschreven op basis van een door mevrouw Lamers
uitgevoerde ondervraging met behulp van seksueel-expliciete poppen.
[Blz.
288]
Een
deel van de transcriptie van de ondervraging was eveneens beschikbaar, zodat het
mogelijk was, het rapport van Bullens en Lamers te vergelijken met hetgeen bij
de ondervraging werkelijk was gezegd.
Het
hiernavolgende is in tweeën verdeeld:
[Blz.
289]
De
ondervraagster heeft na de ondervraging een rapport opgesteld waarin zij de
gebeurtenissen tijdens de ondervraging interpreteert. Deze interpretatie
is vervolgens opgevoerd als bewijsmateriaal, echter terwijl de tekst van
de ondervraging zelf (op geluids- of videoband) is weggelaten.
Zulke
rapporten moeten beschouwd worden als "van horen zeggen": ze zijn
verkregen onder omstandigheden waarvan bekend is dat zij vaak tot valse
beschuldigingen leiden. Zonder begeleidende informatie uit de eerste hand, dat
wil zeggen de ondervraging, is het rapport van weinig waarde.
In
dit opzicht was het woordelijk verslag van het interview van M. Lamers
onvolledig. Grote stukken tekst zijn uit de transcriptie weggelaten met het
excuus dat de dialoog op de geluidsopname niet duidelijk waarneembaar was. De
inhoud van het gesprek, zoals de ondervraagster zich dat herinnert, werd tussen
haakjes geparafraseerd weergegeven. Deze geparafraseerde commentaren hebben net
zo min enige bewijswaarde als het rapport van Bullens and Lamers zelf. Zij
vormen geen primair bewijsmateriaal van wat er gedurende de ondervraging is
voorgevallen.
Zorgvuldig
lezen van het rapport liet zien dat deze passages zeer belangrijk waren, want
bijna alle uitlatingen die het meisje M. over misbruik doet, kwamen volgens de
ondervraagster voor in deze weggelaten passages. Bijvoorbeeld, de eerste en
enige keer dat het woord "wurgen" werd genoemd, gebeurde dit als het
ware "achter de schermen":
"M.
vertelt hoe haar vader in haar beleving ook zomaar sloeg en eenmaal een
koordje om haar nek deed alsof hij haar wilde wurgen..."
Ook
elders in de transcriptie waren er passages weggelaten en ingevuld met
rapportage en interpretatie van M. Lamers. Het is heel opmerkelijk dat de
belangrijkste uitlatingen over misbruik naar verluidt in deze weggelaten
passages zijn gedaan.
Een
volledige transcriptie van een ondervraging zou bovendien moeten beginnen met de
eerste woorden die tot het kind worden gesproken en eindigen met de laatste. In
deze zaak was de inleiding daarentegen weggelaten.
De
transcriptie begon met M. die zei: "Deze vind ik leuk." Enkele regels
verder zei de ondervraagster: "Nou was jij mij aan het vertellen wat er
gebeurde toen jij klein was", een opmerking die verwees naar de weggelaten
dialoog. Hierdoor was het onmogelijk te beoordelen in hoeverre de ondervraagster
het kind heeft beïnvloed voordat dit gedeelte van de ondervraging in de
transcriptie werd opgenomen.
Dit
betekent dat de scores die aan het manuscript zijn toegekend gebaseerd zijn op
slechts enkele gedeeltes van de eigenlijke ondervraging. Het is mogelijk dat de
meest suggestieve en sturende passages van de ondervraging waren weggelaten. Dit
lijkt te worden aangegeven door de aard van de geparafraseerde gedeeltes die
opvallend vol staan met beweringen over misbruik. De transcriptie en het
eindrapport lieten de rechtbank in het duister op welke manier M. nu eigenlijk
werd ondervraagd.
Er
werd geen informatie gegeven over de aard van de seksueel-expliciete poppen, Om
de bewijswaarde van deze ondervraging te kunnen beoordelen, had er een
video-opname gemaakt moeten worden waarop de poppen en de non-verbale
communicatie tussen de ondervrager en het kind zichtbaar zouden zijn
geweest.
[Blz.
290]
Wij
wisten bij voorbeeld niet welk effect de poppen zouden hebben gehad op de
volgende vraag
(De
scores die aan de zinnen en commentaren werden toegewezen, worden tussen
haakjes gegeven.):
L.
Hoe stond die piemel?
(1B,.
Dit wordt als een suggestieve vraag beschouwd omdat de karakteristieken van
de vader-pop, die M. in haar
handen hield, haar wel beïnvloed moeten hebben.)
M.
Gewoon zo, recht.
(Wat
betekent dit? Het lijkt alsof ze naar de piemel van de pop wijst.)
L.
Zo recht,
(7)
en
wat was die, hard of zacht?
(2R;
in welke toestand bevond de piemel van de pop zich? Dat weten wij niet.)
M.
Hard.
(Gezien
de weggelaten informatie kunnen we uit dit antwoord niets opmaken. M. zou de
pop, die wij niet kunnen zien, maar die wellicht een erectie heeft, mogelijk
als voorbeeld hebben genomen.)
Het
tweede punt betreft de betekenis van de scores.
De
scores op zich zeggen niets over wat er gesuggereerd wordt, terwijl ze wel
globaal aangeven hoe suggestief de ondervraging is geweest. Bovendien is er geen
wetenschappelijk onderzoek gedaan naar het maximum aantal suggestieve vragen dat
gesteld mag worden.
In
theorie zouden er helemaal geen suggestieve vragen gesteld mogen worden, mag het
kind niets geleerd worden, zou er geen druk uitgeoefend mogen worden en geen
selectief gebruik worden gemaakt van straf en beloning.
In
werkelijkheid is het erg moeilijk een kind te ondervragen zonder ook maar iets
te suggereren. Het feit dat het kind wordt ondervraagd zegt op zichzelf al iets.
Desondanks geeft deze scoretabel de kwaliteit van de ondervraging als geheel
aan. Zij geeft aan dat de ondervraging door mevrouw M. Lamers als uiterst
suggestief en onprofessioneel beschouwd moet worden. Een nadere kijk naar enkele
passages illustreert welke fouten zij maakt.
In
het begin van de ondervraging geeft de ondervraagster aan M. te kennen wat voor
verhaal zij wenst te horen. Nadat het kind de kind-pop heeft opgepakt, waarvan
gezegd was dat dit M. moest voorstellen, en de al eerder als papa benoemde pop,
vraagt de ondervraagster:
L.
Wie gooide jou van de bank?
(2B;
Wie kan het anders zijn? M. was niet gevraagd de politieagent-pop op te
pakken.)
M.
Papa gooide mij op de bank.
(Door
het woordje "op" verandert de betekenis van de zin.)
L.
Papa gooide jou op de bank
(7)
M.
Voor een grapje.
(Dit
lijkt op een nogal normale interactie tussen een ouder en een klein kind,
mits het kind niet op de bank gesmeten werd.)
L.
Vond jij het een leuk grapje?
(2A;
Dit is op zichzelf al een suggestieve vraag, hoewel de opname nodig is om te
laten zien hoe zeer de toonhoogte van haar stem een negatief antwoord lijkt
uit te lokken. De sfeer tijdens de ondervraging zou heel anders zijn geweest
indien de ondervraagster, na gehoord te hebben dat het "een
grapje" was, iets had geantwoord in de trant van 'Wat leuk! Vertel eens
wat er verder is gebeurd?" M. zou deze suggestie dan opgepakt kunnen
hebben en iets verteld hebben over "lachen en giechelen op de
bank". Doordat dit niet is gebeurd, heeft de ondervraagster op een
subtiele manier. duidelijk laten merken dat zij graag een negatief verhaal
wilde horen.)
[Blz.
291]
M.
Nee!
L.
Schrok jij ervan?
(2B;
De ondervraagster introduceert het idee "geschokt te zijn". Dit
begint nu in sterke mate een leersessie te worden.)
M.
Ja, en toen zei... ja en toen wou ik zeggen nou dat vind ik niet leuk, maar dat
kon die niet
verstaan.
Kort
daarna zien we dat mevrouw Lamers de techniek van de herhaling gebruikt om het
gewenste antwoord te krijgen.
L.
Hoe oud was jij toen dit gebeurde?
(1A)
M.
Dat weet ik niet meer.
L.
Kun je het ongeveer aangeven?
(2A,
4)
Was
je een babytje of liep je al?
(2A,
4; Beide vragen worden gezien als een categorie 4 vraag omdat het herhalen
van een vraag, nadat het kind heeft aangegeven dat zij het antwoord niet
weet, onaangenaam is voor het kind en spanning veroorzaakt.)
M.
Ik was al een babytje. Ik kon wel staan, maar nog niet goed lopen.
L.
Was je 4 of 2 jaar?
(2A,
4; deze vraag wordt nu voor de derde keer gesteld.)
M.
... Eén jaar.
L.
Eén?
(2B,
4; Dit is zowel een vraag als een uiting van ongeloof Als vraag behoort hij
tot de categorie Gesloten/Suggestief. Als uiting van ongeloof oefent het
druk uit op het kind. Deze druk beperkt zich niet alleen tot de vraag hoe
oud ze is. Dit antwoord bevat ook de boodschap: "Pas op en geef het
antwoord dat ik wil horen. Als je dat niet doet, dan zal ik steeds op deze
manier reageren." Dit is in feite de vierde keer dat deze vraag wordt
gesteld.)
M.
Ja
(Dit
kind laat zich niet snel beïnvloeden. Deze keer blijft ze bij haar
oorspronkelijke versie.)
In
een later stadium van het interview zien we dat M. als gevolg van de
herhalingstechniek gedwongen wordt haar verhaal te veranderen.
L.
(Als ik haar vraag het voor te doen, gaat ze op de bank in de kamer liggen met
haar benen
wijd.)
M.
Zo moest ik blijven liggen. Zo ... en dan moest ik blijven liggen om te dro...
dan zei die, dan
moest
ik zo blijven liggen om te drogen, zei die.
L.
Wat moest je dan laten drogen?
(1A)
M.
wijst naar haar kruis.
L.
Hoe was dat dan nat geworden?
(1A)
M.
Weet ik niet kwam er wel eens een beetje tegenaan, was een beetje nat.
(M.
duwt hierbij de piemel van de vaderpop tegen de vagina van de kind-pop
(volgens ondervraagster) ).
[Blz.
292]
L.
... vader kwam met z'n piemel tegen jou .aan?
(2B,
7; Dit is een gesloten vraag omdat het een ja of nee antwoord uitlokt. Het
is suggestief omdat de ondervraagster het idee van vader' s piemel
introduceert, wat M. niet expliciet aangaf in haar woorden. Het is niet te
bewijzen dat het expliciet in haar handelingen aangegeven is geweest. M.
leert nu bepaalde dingen te zeggen over vader' s piemel. De ondervraagster
parafraseert nu ook het kind door de dingen die M. bij de poppen doet met
woorden te herhalen. Dit is echter geen objectieve omschrijving van de
handelingen met de poppen, maar de interpretatie van de ondervraagster.
Afhankelijk van de toonhoogte van haar stem, kan dit een onderdeel worden
van het systeem van straf en beloning dat wordt gebruikt om aan het kind
duidelijk te maken wat voor soort verhaal de ondervraagster graag wil
horen.)
M.
Ja, en dat was een beetje nat en dan ...
L.
Waar kwam dat nat vandaan?
(1B;
dit wordt als een suggestieve vraag beschouwd, omdat de ondervraagster
binnen deze context door haar eerdere antwoorden al te kennen had gegeven
dat vader' s piemel hier misschien iets mee te maken heeft.)
M.
Weet ik niet.
L.
Waar kwam dat nat uit?
(1B,
4. Dit is nog een schoolvoorbeeld van hoe bevooroordeeld ondervragers soms
te werk gaan. Wanneer het kind geen antwoord geeft of een antwoord dat de
vermoedens van de ondervraagster niet bevestigt, dan wordt de vraag
herhaald. Binnen deze context blijft het een suggestieve vraag, maar er
wordt nu druk uitgeoefend op M. om een ander antwoord te geven. Bovendien
wordt door het gebruik van het woord "uit" het kind iets geleerd,
omdat het kind binnen deze context al eerder de suggestie heeft gehoord dat
vader' s piemel hier iets mee te maken zouden kunnen hebben.)
M.
Waar die mee plast. (Wijst piemel aan)
(De
ondervraagster heeft opgeschreven "wijst piemel aan". Dit antwoord
bewijst niet dat M. door vaders piemel was natgemaakt. Het kan alleen als
bewijs dienen dat ze opmerkzaam genoeg is om te weten wat ze moet zeggen en
doen om de ondervraagster tevreden te stellen. We weten ook niet precies wat
zij heeft aangewezen.)
L.
Bij zijn piemel?
(2B;
dit is een gesloten en suggestieve vraag.
We dienen op te merken dat M. tot nu toe het woord 'piemel" niet
gebruikt heeft. Het is mogelijk dat zij dit vermijdt omdat ze nog nooit de
piemel van haar vader heeft gezien, maar in antwoord op de vorige vraag wees
ze vaag naar het kruis van de vader-pop. Het is de interpretatie van de
ondervraagster dat M. de piemel aanwees.
Een andere uitleg van het gebeurde zoals M. het zich herinnert en waar de
ondervraagster schijnbaar niet aan gedacht heeft, is misschien veel
onschuldiger: haar volledig geklede vader kan haar uit het bad getild hebben
en haar op de bank gelegd hebben om haar af te drogen, waarbij zijn kleren
rond zijn heup wat nat zijn geworden. Op het moment dat hij haar afdroogde,
inclusief haar genitaliën, viel het haar op dat de kleren van haar vader
nat waren. Terwijl deze gebeurtenis M. vaag bijblijft, stuurt de
ondervraagster haar iets te zeggen over een piemel. Zo' n interpretatie is
hier zeer speculatief, maar wel mogelijk.)
[Blz.
293]
M
Ja
L
Heb je wel eens gezien wat voor kleur dat nat had?
(2B;
Dit is een suggestieve vraag omdat het idee dat "nat" een
definieerbare kleur heeft, nog niet aan M. is geïntroduceerd. Het legt ook
speciale nadruk op "nat".)
M
Ja, net zoals je plast.
Indien
het interview met M. niet kritisch wordt gelezen, dan kan de indruk ontstaan dat
de ondervraagster met het bewijs is gekomen dat M. door haar vader seksueel
misbruikt is. De meeste lezers, net zoals het ondervraagde kind, zullen de
suggesties van de ondervraagster overnemen en antwoorden verwachten die het
vermoeden bevestigen dat er sprake is geweest van seksueel contact. Een
kritischer analyse laat zien dat de antwoorden die het kind aanvankelijk gaf
dubbelzinnig waren. Het commentaar, de interpretaties en de daaropvolgende
vragen van de ondervraagster stuurden dat gesprek in de richting van seksuele
gebeurtenissen en misbruik. De verwachtingen van de ondervraagster lijken te
zijn bevestigd.
Het
rapport van de ondervraging bevat ondubbelzinnig bewijs dat M. geleerd werd
verhalen te vertellen over seksuele gebeurtenissen. Dit leerproces wordt
gedurende de ondervraging steeds herhaald.
Enkele
regels verder in de tekst schrijft de ondervraagster:
"Ik
herhaal haar verhaal en doe met de poppen voor dat de piemel tegen de vagina
gedrukt wordt."
We
moeten niet vergeten dat de ondervraagster niet het verhaal van het kind
herhaalt, maar dat zij haar eigen interpretatie van het verhaal herhaalt. De
demonstratie met de poppen zou hier meer nadruk kunnen leggen op de seksuele
aspecten van de veronderstelde gebeurtenissen.
Wanneer
een ondervrager omschrijft wat het kind gezegd heeft, dan verschuift de nadruk
altijd naar die elementen en handelingen in het verhaal die de ondervrager
belangrijk vindt. Zelfs als de ondervrager dit zo objectief mogelijk probeert te
doen, dan zal dit toch nog gebeuren en zodoende zal het kind leren wat de
ondervrager verwacht en graag zou willen horen. Het kind zal merken hoe ze de
elementen uit haar eigen verhaal moet verschuiven en waar ze de nadruk op moet
leggen om de ondervrager een plezier te doen.
In
het rapport van Bullens en Lamers zien we hoe bovenstaand gesprek verdraaid was.
Zij schrijven:
"Als
belangrijkste herinnering vertelt M. over het vocht dat uit haar vaders piemel
kwam."
Deze
opmerking is eenvoudig niet waar. M. heeft dit niet verteld. Ze werd aangespoord
in te stemmen met het feit dat "nat" (niet "vocht") enig
verband hield met de plek "waar die mee plast" en met vader zijn
piemel. Bovendien wordt er in het rapport geen aandacht besteed aan het grote
verschil tussen iets vertellen en aangespoord worden in te stemmen met
suggestieve vragen.
Bullens
en Lamers hadden het volgende moeten schrijven:
[Blz.
294]
"Nadat
de ondervraagster herhaaldelijk had gesuggereerd dat het 'nat' ergens vandaan
kwam en tevens had gesuggereerd dat dat vaders piemel geweest zou kunnen zijn,
en het aanvankelijke antwoord van het kind dat zij niet wist waar het 'nat'
vandaan kwam of uit kwam, had genegeerd, werd M. er uiteindelijk toe
aangespoord in te stemmen met de ondervraagster. Zij deed dit door zonder iets
te zeggen naar de pop te wijzen, met een eenvoudig bevestigend 'Ja' en met de
woorden 'waar die mee plast.' Nadat de ondervraagster haar zover had gekregen,
herhaalde ze het verhaal en deed het met de poppen voor om er zeker van te
zijn dat M. begreep wat er van haar verwacht werd."
Ondanks
dit leerproces weigerde M. dit verhaal opnieuw te vertellen toen de
ondervraagster later probeerde haar het verhaal te laten herhalen.
L.
Als je naar papa toeging, hoe lang bleef je dan bij papa?
(1A)
M.
Twee nachtjes.
L.
En gebeurde er dan wat bij papa, als je daar was
(lA)
M.
Nee!
(O
jee, het verkeerde antwoord.)
L.
Er gebeurde helemaal niets naars
(2B,
4,. Ook hier is de transcriptie onvolledig. Op het eerste gezicht lijkt het
een omschrijving van M.'s
antwoord. Maar de introductie van de woorden "iets naars" binnen
deze context is suggestief.
Het feit dat het waarschijnlijk in de vorm van een vraag gesteld wordt,
vermoedt een ongelovige toon, waardoor bij M. overgekomen is dat het
antwoord voor de ondervraagster onacceptabel is en waardoor M. leert dat de
ondervraagster iets negatiefs over de logeerpartij bij haar vader wil horen.
Haar antwoord geeft aan dat M. ertoe werd aangezet, haar verhaal als volgt
te veranderen.)
M.
Wel! Dan ging ie me slaan, bij voorbeeld (...)
L.
En wanneer begon papa jou te slaan? (JB)
M.
Gewoon, dan begon die mij te slaan.
Terwijl
Bullens en Lamers deze tegenstrijdigheden in M.'s verhaal negeren, schrijven
zij:
"Haar
verhaal is vrijwel volledig consistent en ze laat zich nauwelijks door
zogenaamde 'misleidende (verificatie-) vragen' van de wijs brengen."
Het
rapport van Bullens en Lamers
Een
probleem dat centraal staat in elk psychologisch onderzoek is de kloof tussen
gedrag en geest. Gevoelens, gedachten en motieven (zowel bewust als onbewust)
kunnen niet gecontroleerd worden. Deze dingen kunnen alleen beoordeeld worden op
basis van waargenomen gedrag. Oordelen over de geestelijke gesteldheid van een
ander is altijd speculatief en moet daarom uiterst hypothetisch blijven.
[Blz.
295]
Om
de juistheid van het oordeel te vergroten, zijn er gestructureerde
psychologische tests ontwikkeld. Deze tests moeten exact en precies zoals
voorgeschreven worden uitgevoerd. Zelfs in de meest ideale omstandigheden zijn
tests beperkt bruikbaar als diagnostisch hulpmiddel, waarbij in 60% tot 70% van
de gevallen binnen acceptabele grenzen een juiste diagnose wordt gesteld.
Het
gebruik van projectieve tests en ongestructureerde gesprekken om de psychische
toestand van een patiënt of cliënt te beoordelen, leveren geen objectieve
informatie op. Als beoordelingsmiddel zijn zij betrouwbaar noch valide. Zij
leiden er eerder toe dat de ondervrager zijn of haar eigen verwachtingen
projecteert op de persoon die ondervraagd wordt. Desalniettemin gaan slecht
geïnformeerde therapeuten, psychiaters en anderen door met het beoordelen van
de innerlijke psychologische gesteldheid van hun cliënten, zonder te erkennen
dat hun oordelen subjectief zijn.
Het
rapport van Bullens en Lamers is hiervan een duidelijk voorbeeld. Zij stellen:
"(Er
blijft) een grote gespannenheid, zich uitend in een onecht, quasi vrolijk
lachen."
en
"Uit de even gespannen wijze waarop ze zowel over het slaan en knijpen
als over het zogenaamde 'seksen' van vader vertelt, blijkt dat deze
gebeurtenissen voor M. een gelijkwaardige angstbeleving hebben
(gehad),"
Er
is niet vermeld welk criterium door Bullens en Lamers gehanteerd werd om te
beoordelen of het lachen "quasi vrolijk" was, of waar ze uit opmaken
dat M, "gespannen" is. De redenering waarmee deze diagnose gesteld is,
blijft dus onbekend. Verder is de suggestie dat M's veronderstelde ervaringen de
oorzaak zijn van "gelijkwaardige angstbeleving", pure speculatie.
Als
aangetoond zou kunnen worden dat M. inderdaad symptomen van gespannenheid
vertoonde, dan kunnen we alleen maar naar de reden voor die spanning gissen,
want deze kunnen ook veroorzaakt worden door allerlei andere dingen. Het
eenvoudige gegeven dat M, ondervraagd wordt kan al voldoende zijn om spanning te
veroorzaken, vooral omdat haar aanvankelijke antwoorden vaak niet door de
ondervraagster werden geaccepteerd.
Een
kind dat probeert haar versie van een verhaal te vertellen (waarschijnlijk haar
ideeën van de waarheid), terwijl ze duidelijk gestuurd wordt naar het vertellen
van een ander verhaal (haar voorstelling van wat de ondervraagster wil horen),
bevindt zich in een "double bind" situatie,
(Double
bind houdt in dat een persoon via verschillende signalen (vaak
verschillende zintuigen, bij voorbeeld zien en horen) tegenstrijdige
opdrachten opvangt en hierdoor in verwarring wordt gebracht. Het kenmerkende
van een double bind is dat de persoon zich in eerste instantie niet
realiseert dat de signalen die hij ontvangt tegenstrijdig zijn. In gevallen
waarin deze signalen dwingende opdrachten geven die tegenstrijdig zijn kan de
verwarring omslaan in grote spanning,)
Deze
"double bind" veroorzaakt veel spanning. De uitleg van deze symptomen
als bevestiging van seksueel misbruik is eenvoudig onzin. Deze speculaties
bereiken het toppunt van absurditeit en aanmatiging in de beweringen dat:
[Blz.
296]
"Deze
op zichzelf gerichte agressie een signaal is van plaatsvervangende schuld- en
schaamtegevoelens inzake de genoemde negatieve ervaringen met vader. (...) Bij
het doorvragen naar details is een actieve op angst berustende weerstand
merkbaar; ze wil er niet meer aan herinnerd worden."
Zoals
eerder in dit hoofdstuk werd uiteengezet, moeten de verklaringen voor het
gedragspatroon van kinderen veeleer in hun directe sociale omgeving gezocht
worden. Wanneer een kind in een gespannen situatie gebracht wordt, zal het
waarschijnlijk reageren door symptomen van frustratie te vertonen.
Zoals
we al gezien hebben, kreeg M. gedurende de zitting met de poppen verschillende
boodschappen door. Ze wist dat er van haar verwacht werd dat ze de waarheid zou
moeten vertellen, maar merkte dat haar aanvankelijke antwoorden niet werden
geaccepteerd. Dit leidde tot een dubbele boodschap die voor kinderen altijd
moeilijk te interpreteren is en die waarschijnlijk resulteert in gefrustreerd
gedrag.
Psychologisch
gezien zijn kinderen veel eenvoudiger dan volwassenen. Hun instincten hebben
zich ontwikkeld om hen te doen overleven door volwassenen in hun omgeving
tevreden te stellen. In verwarrende sociale situaties zoals deze, trachten ze
des te harder de volwassene tevreden te stellen.
Het
is heel aannemelijk dat M. om deze reden verward en gefrustreerd is geraakt.
Tegen het einde, toen ze de ondervraging zat begon te worden en het vermoeden
kreeg dat ze misschien helemaal niet de "juiste" antwoorden had kunnen
gegeven, begon ze zich niet alleen af te zetten tegen de vragen, maar probeerde
ze tegelijkertijd troost en bevestiging te zoeken. Dit is misschien de reden
geweest dat M. beweerde buikpijn te hebben, de uitnodiging van de ondervraagster
om op haar schoot te komen zitten aannam en zei dat ze niet wilde praten over
"die nare dingen". In de transcriptie lezen we:
"Als
ik (ondervraagster) papa (-pop) pak, duwt ze hem wild weg. Ik pak de M.-pop en
zet die bij mij op schoot. Gespannen lachend probeert ze er onderuit te
komen."
De
frustratie en boosheid die voortkwam uit deze ondervraging en uit de pogingen
van M. om de juiste dingen te zeggen, is een veel eenvoudiger, veel directer en
geloofwaardiger uitleg voor haar gedrag. Het is niet nodig met hypothetische
voorstellen over "plaatsvervangende schuld- en schaamtegevoelens" te
komen.
Ter
afsluiting
kan
worden vastgesteld dat de ondervraging van M. op een zeer onprofessionele wijze
werd uitgevoerd. Het is niet bij de ondervragers opgekomen om in hun conclusie
rekening te houden met het effect van voorgaande ondervragingen of
leerprocessen. Het effect van het leren door suggestief en sturend vragen lijkt
niet begrepen te zijn. De ondervraagster scheen niet te begrijpen wat voor
uitwerking haar eigen gedrag had op het kind. Het gebruik van seksueel
expliciete anatomische poppen, op zichzelf al een suggestieve methode, was een
ernstige fout. De transcriptie van de ondervraging was onvolledig en het is
opmerkelijk dat de meeste van de veronderstelde uitlatingen over misbruik
plaatsvonden in de weggelaten passages. Soms gaven de beweringen in het rapport
van Bullens en Lamers niet de feiten weer die in de transcriptie worden
aangegeven.
[Blz.
297]
Op
belangrijke punten was de dialoog tegenstrijdig met de beweringen die in het
rapport stonden. Het rapport stond vol speculatieve opmerkingen die werden
voorgelegd alsof zij betrouwbare en geldige diagnoses waren.
De
centrale rol van de directe sociale omgeving voor het bepalen van het antwoord
van het kind werd door de ondervraagster niet in overweging genomen. Er zijn
aanwijzingen dat de ondervraging in een gespannen sfeer werd gevoerd en dat ze
voor M. onaangenaam was.
Inzake
het veronderstelde misbruik van M. kan er geen bewijswaarde gehecht worden aan
de ondervraging of aan het rapport. Integendeel, de ondervraging en het rapport
tonen aan hoe gemakkelijk het is om kleine kinderen te manipuleren, en geven
tevens blijk van de ernstig onprofessionele opstelling van Bullens en Lamers.
