Citaten uit

Islam en mensenrechten

De dageraad komt óók in de moslimwereld

door Ton Crijnen, Trouw, 17 december 2002

Staan islam en geloofsvrijheid per definitie op gespannen voet?
,,Nee hoor'', zegt jurist Mohamed Eltayeb, ,,het hangt er maar van af hoe je Koran en traditie interpreteert''.

Vandaag spreekt de uit Soedan afkomstige mensenrechten expert op een samenkomst in Den Haag. ,,Ook moslims zijn uiteindelijk nuchtere mensen.''

[...]

,,Op den duur breekt ook daar de dageraad van een nieuwe, postmoderne tijd aan''.

,,Islamitische en moslimlanden - die twee zijn bepaald niet hetzelfde - worden in hun concreet handelen door exact dezelfde overwegingen geleid als westerse staten: maatschappelijke, economische, politieke. We moeten daarom het typisch islamitische in hun besluitvorming niet overschatten. Ook dit soort landen wil boven alles de eigen, nationale belangen veiligstellen. Men legt daarbij vaak een opmerkelijk pragmatisme aan de dag. Daar kun je wat het pleiten voor mensenrechten betreft soms goed op inspelen.''

,,Voorzover religie een rol speelt in de handel en wandel van deze landen, gebeurt dat overal anders. De moslimwereld is - misvatting nummer twee! - geen monolitisch blok. Ze blijkt even pluriform als bijvoorbeeld de christelijke mondiale gemeenschap.''

Eltayeb (38) was tot 1991, het jaar waarin hij zijn geboortegrond ontvluchtte, advocaat en lid van een mensenrechtenorganisatie. Hij kreeg een studiebeurs voor Nederland en is inmiddels verbonden aan het instituut van mensenrechten, onderdeel van de Universiteit Utrecht. Hij promoveerde op het onderwerp geloofsvervolging en mensenrechten. [...]

Waarom hebben de acht moslimlanden die in 1948 te New York de Universele verklaring van de rechten van de mens ondertekenden, inclusief het recht om van godsdienst te veranderen, hun opstelling later gewijzigd? Eltayeb:

,,De meeste gingen toen ook al niet van harte mee met de VN-verklaring. [...]"

Dit garandeerde niet dat de mensenrechten optimaal gewaarborgd waren. Eltayeb:

,,Om dat te realiseren moet je een cultureel, sociaal en politiek vernieuwingsproces doormaken. En dat gebeurde niet. Zo hielden sommige landen vast aan het oude systeem van lijfstraffen.''

Toen kwam eind 1979 in Iran Khomeini aan de macht.

,,Zijn grote populariteit, ook binnen de wereld van de soennitische islam, bracht twee jaar later de internationale Organisatie van islamitisch overleg ertoe een eigen, universele islamitische verklaring van de rechten van de mens aan te nemen. Daarin ontbraken het genoemde recht om van religie te veranderen en regels tegen het discrimineren van vrouwen en godsdienstige minderheden.''

Ook de Cairo-verklaring voor de mensenrechten in de islam (1990) ging, net als het Arabisch mensenrechtencharter (1993), uit van de opvatting dat mensenrechten ondergeschikt zijn aan de islamitische wetgeving.

,,Het islamitisch fundamentalisme maakt de zaken er voorlopig niet beter op. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat in Soedan 'afvallige' moslims kunnen rekenen op de doodstraf. Tenzij ze zich bekeren.'' [...]

,,Als het erom gaat te kijken of de mensenrechten worden geschonden, dient men moslimlanden op dezelfde kritische manier te behandelen als niet-moslimlanden.''

,,Zo is het feit dat in sommige islamitische staten vrouwen minder rechten hebben dan mannen cultureel-historisch en religieus verklaarbaar, maar niet te tolereren. Dat geldt ook voor de wrede lijfstraffen die in een land als Saoedi-Arabië worden toegepast.''

,,Dat er in Pakistan wetgeving tegen de ahmaddiyya's bestaat en in Iran alleen erkende minderheden wettelijke rechten bezitten, is dus even verwerpelijk als vroeger de apartheid in Zuid-Afrika of tot voor kort het onderdrukken van de Tamils op Sri Lanka. Dat oordeel dient openlijk door de wereldgemeenschap te worden uitgesproken.''

Eltayeb ziet het islamitisch fundamentalisme geen al te lang leven beschoren.

,,Ook moslims zijn uiteindelijk nuchtere mensen die zich niet 'eeuwig' laten beetnemen. In gebieden als Afghanistan, Iran, Noord-Nigeria en Soedan heeft de bevolking aan den lijve ondervonden dat het invoeren van de islamitische wetgeving niet, zoals fundamentalisten haar hadden voorgespiegeld, per definitie tot een rechtvaardiger en welvarender samenleving leidt. Eerder het tegendeel. Dat heeft het aanvankelijke optimisme fors getemperd.''

[... H]elaas kijken bijna alle islamitische theologen en andere denkers achteruit, naar de negende eeuw, in plaats van vooruit, naar de eenentwintigste. Slechts een kleine minderheid handelt anders. Zij ziet de sjaria in historisch perspectief en constateert dat het hier om puur mensenwerk gaat, niet om een heilige jurisprudentie die voor eeuwig vaststaat. Ook de klassieke tijd van de islam kende verlichte geleerden die een strikte scheiding aanbrachten tussen wet en waarheid, tussen de ogenschijnlijke en de verborgen betekenis van de Koran. Je moet die twee nooit proberen te vereenzelvigen.''

,,Het is daarom volstrekt geen automatisme dat mensenrechten en islam elkaar uitsluiten. Dat ligt helemaal aan de manier waarop je Koran, soenna (islamitische traditie) en sjaria (dito wetgeving) interpreteert. Het onderdrukken van vrouwen en van religieuze minderheden is mensenwerk en heeft niks te maken met Gods wil.''

Hoe komt het dan dat het aantal verlichte geesten binnen de islam klein is en dat de geestelijke leiders in meerderheid fel tegen elke godsdienstige vernieuwing zijn? Volgens Eltayeb is dat een kwestie van 'lijfsbehoud'.

,,Het geestelijk establishment beseft dat het bij zo'n proces van aanpassing aan de moderne tijd alleen maar kan verliezen. Zowel wat de eigen gezagspositie betreft als wat zijn persoonlijke welvaart aangaat. Waarom het tot dusver lukt aan de macht te blijven? Eerstens hebben de mullahs een orthodoxe traditie van eeuwen achter zich staan, ten tweede genieten ze de steun van de machthebbers en ten derde heeft de meerderheid van de moslims geen diepere kennis van de eigen godsdienst. Ze geloven daarom voetstoots alle prietpraat die de imams hun voorhouden.''

,,Er staat de islam nog een lange weg te wachten voordat ze alle overtollige ballast heeft afgeworpen en in staat is de dialoog met de moderne samenleving aan te gaan. Ik ben overtuigd dat het op den duur toch gaat lukken. Er is geen alternatief. Elke religie die dit gesprek uit de weg gaat, graaft haar eigen graf.''