Wie had ooit gedacht dat een stuk van Dries van Agt, nota bene over het conservatisme, met instemming geciteerd zou worden in een stuk van Tegenwicht, en dat wij beiden dezelfde titel gekozen hadden? Wij in elk geval niet.

Ook van J.L. Heldring wordt zoiets gezegd: "Hij is slechts conservatief als het gaat om het behouden van wat de moeite waard is." (Beugel 1992, geciteerd door Cliteur 2002).

Bronnen

Dries van Agt: Onderzoek alles en behoud het goede, VN 5 oktober 2002

VN, Behoud het goede, Dossier Neoconservatisme, 5 oktober 2002

Bart Jan Spruyt, Heldring was de conservatieven vooruit, NRC 17 december 2002

Van Agt spreekt zich uit tegen een cultuur van massaliteit en consumentisme, tegen de excessen van het kapitalisme en voor deugden als maat houden, temporantia - reeds genoemd in het vorige opiniestuk over normen en waarden. 

Maat houden, een zinnig advies, ook voor conservatieven als minister Nawijn met zijn doodstraf en minister Remkes met zijn levenslang.

Van Agt:

"Conservatief: dat is, mits goed verstaan, een nobele notie. Wie dadelijk bij het horen van dat woord een reflexieve reactie van afkeer ervaart, mag zich de vraag stellen in hoeverre zijn respons gedetermineerd wordt door vooroordeel."

Precies dit hebben wij gedaan toen ook wij geconfronteerd werden met het opleven van het nieuwe conservatisme en ons afvroegen of daar niet enig Tegenwicht tegen gegeven moest worden.

2. Spraakverwarring over 'conserveren'

'Conserveren' is 'bewaren'. Wie dat graag wil, die conserveert graag en is dus 'conservatief'.

Minister Pronk en GroenLinks wilden graag de groene ruimte behouden in ons land. Toch zal niemand hen snel 'conservatief' noemen. Ook een aantal uitgesproken linkse mensen die doorgaans 'progressief' genoemd worden, bracht op 1 mei 2001 een manifest uit waarin men zei 'de beschaving te willen redden', dus behouden, conserveren.

Anderen willen graag 'een conservatieve revolutie' op gang brengen, dus de huidige cultuur juist niet behouden maar radicaal veranderen. Zij noemen zich "conservatief".

We moeten klaarblijkelijk onderscheid maken -- alleen al omdat conservatisme en neoconservatisme er is in allerlei soorten en maten. De ene (neo)conservatief is de andere niet, al staat men meestal voor het behoud van rechts-burgerlijke waarden en normen.

OK, men wil 'het goede behouden', maar de discussie is dan natuurlijk: wat is dan dit goede? Een progressieve stroming vindt dat 'het goede' op allerlei vlakken nog te weinig bereikt is, al zijn er successen geboekt waar men vanzelfsprekend aan vast wil houden. Een conservatieve stroming is juist bang voor veel progressie omdat 'het goede' er volgens hen al is en dus gevaar loopt bij veranderingen.

Om te beginnen moeten wij ook stellen dat de begrippen "conservatief" en "liberaal" in de Nederlandse cultuur een geheel andere betekenis hebben dan "the conservatives" en "the liberals" in de Verenigde Staten en de andere Engelssprekende landen. 

Om met het laatste begrip te beginnen: 'liberaal' staat hier voor 'conservatief', maar 'liberal' staat in de VS voor 'progressief', zo niet voor 'vrijzinnig, vrijpostig, losgeslagen' en vaak ook voor wat wij hier noemen 'sociaal-democratisch'. 

3. Het Amerikaanse conservatisme

Waar is men dan zoal vóór?

Deze opvattingen worden door miljoenen Amerikanen, vooral die op het uitgestrekte platteland daar, gedeeld. 

Niet alleen daar: de regering Bush-2 heeft zich omringd met denktanks vol met neo-conservatieven. Deze "zijn ervan overtuigd dat macht en het gebruik van macht de natuurlijke orde herstellen" (Chavannes 2003). Vandaar het gewapende streven naar een Pax Americana. 

In de staat Florida, geleid door gouverneur Jeb Bush, de broer van George Bush, zien we dit binnenslands in werking:

Rudie Kagie, 'Elke ware patriot is conservatief', VN 5 oktober 2002

Ann Coulter, Slander; Liberal Lies about the American Right, juli 2002

Norman Poshorentz, My Love Affair with America, 2000.

Marc Chavannes, Laat ons met rust; In de machinekamer van Amerika's conservatieve revolutie, NRC 26 oktober 2002.

Marc Chavannes, Jeb en George strijden in Florida samen voor een familie Bush, NRC 2 november 2002.

Marc Chavannes, De Verbouwing van de wereld, NRC 22 maart 2003.

4. Overeenkomsten

Voor we ons in de verschillen verdiepen, kijken we eerst even naar de overeenkomsten tussen de diverse stromingen in het (neo)conservatisme. Deze zijn de volgende.

"De mens is geneigd tot het kwade, hij is een giftige bron" (Andreas Kinneging)

"Die barbaren, dat zijn de linkse idealisten. Warhoofden, utopisten, in de ban van goede bedoelingen" (Livenstro, geciteerd door Ralf Bodelier).

" [...] centraal in het nieuw-rechtse denken is de culturele restauratie, waarvan opzichtig het vaandel wordt gezwaaid. Het liberalisme moet zichzelf 'weer als een moreel project definiëren', schrijft Philips: als een systeem van strenge politieke en morele waarden. 
Het moet zich ontdoen van libertijnse uitwassen als familie-afbraak, drugsgebruik, etnische onverschilligheid en cultuur-relativisme, en het moet eisen dat de nieuwe groepen (moslims) zich aanpassen. 
Doet het dat niet, dan zullen puriteinse moslims op den duur hún waarden aan het Westen opleggen, voorziet Philips." (Abe de Vries)

Hans Wansink, De conservatieve golf, 1996.

Stan de Jong, Conservatieven komen uit de kast, 
HP / De Tijd 5 januari 2001

Ralf Bodlier, 
De Bolkestein-brigade, VN 5 oktober 2002.

Ralf Bodelier & Yvonne Kroese, 
Wat willen conservatieven nu eigenlijk? Intermediair 14 november 2002

Melanie Philips, 'Hoe het Westen verloren ging', The Spectator, 11 mei 2002.

Abe de Vries, Het morele reveil, Elsevier 1 juni 2002.

Tom-Jan Meeus, Conservatieven grijpen kans: nadruk op orde, gezin, natie, NRC 14 juli 2002.

5. Conservatisme in soorten en maten

Hieronder wordt een aantal onderscheidingen aangegeven waarmee men (neo)conservatieve ideeën kan plaatsen. De indeling is niet sluitend omdat de onderscheidingen elkaar overlappen. Volledigheid is onmogelijk, wel wordt getracht van elk een voorbeeld te geven.

a. Terug... naar welke bron?

De Verlichting had als voornaamste ideaal de autonome, zelf denkende, redelijke mens (in plaats van, zoals voorheen, de kerk als bron van kennis, normen en waarden).

De Franse Revolutie had als idealen Gelijkheid, Vrijheid & Broederschap en stichtte een nieuw soort staat, een staat van burgers in plaats van een van notabelen, het zogeheten Ancien Régime waar voordien de macht lag.

Welnu: conservatieve stromingen laten zich onderscheiden naar gelang de bron waar men naar terug wil keren:

(1) Sommigen

verzetten zich tegen deze hele Verlichting en de Franse Revolutie en willen terug naar de tijd voordien, doorgaans zelfs terug naar de Romeinse en Griekse cultuur van rond het begin van onze jaartelling. Men citeert gaarne Seneca, Cicero en Griekse filosofen, evenals het Evangelie en de apostelen. De naam "Anti-Revolutionaire Partij" (ARP) verwees naar de weerstand tegen de Franse Revolutie en naar de 'liberale revolutie' van de grondwet van 1848 in ons land. De macht mag niet bij de mens liggen, slechts bij God.

(2) Anderen

accepteren De Verlichting en de Franse Revolutie als gepasseerd feit. Zij stellen dat er na die veranderingen drie stromingen opkwamen:

b. Behouden of teruggaan 

Paul Cliteur, Nieuwkomers wijzen ons de weg, NRC 17 december 2002

c. Politiek en niet-politiek 

d. Religieus of 'werelds' 

Sommigen nemen het Christendom als leidraad voor hun conservatisme, anderen de Islam. In de VS valt conservatisme vrijwel samen met het centraal stellen van "de" Christelijke waarden. In menig Arabisch land gebeurt precies hetzelfde, maar dan met de Islamitische waarden, dan wel met de Joods-religieuze opvattingen . Voor beide groeperingen liggen de normen en waarden vast verankerd in een boven-aards stelsel van waarheden en normen. De scheiding van kerk en staat komt deze mensen niet zo goed uit. George Bush is hiervan een voorbeeld en ten onzent kardinaal Simonis. Men gruwt van een waarden-neutrale overheid.

Kars Veling, Conservatisme ontbeert stevige wortels, NRC 24 maart 2001.

Andreas Kinnegin en J.L. Heldring, geciteerd in:
Yoeri Albrecht & Xandra Schutte, We hebben een echte elite nodig, VN 5 oktober 2002.

Paul Nolte, Nieuw conservatisme voor een nieuwe eeuw, NRC 2 november 2002.

e. De rol van de staat 

Hierover verschillen de opvattingen binnen de diverse conservatieve opvattingen. Het socialisme is doorgaans voor een sterke staat met een veelheid van taken; liberalen daarentegen hebben het minder op een sterke staat begrepen en gunnen de staat veel minder taken.

f. Links en rechts conservatisme

Op 1 mei 2001 bracht een aantal uitgesproken linkse mensen een manifest uit: "Stop de Uitverkoop van de Beschaving!". Men wil dus iets conserveren: de beschaving in dit geval. Noem dit 'links conservatisme': men wil iets typisch links behouden.

Ook de SP noemt zich 'links conservatief' vanwege de nadruk op het behoud van het culturele erfgoed. Zij staat ook "op het klassieke standpunt dat een alternatief voor het kapitalisme nu niet aan de orde is, maar dat het wel beschaafd kan worden."
(Moerland & Staal >>)

Bart Jan Spruyt noemt dit het "conservatisme met een kleine c": conservatisme met een optimistische  mensvisie.

Daarnaast is er dus 'rechts conservatisme' dat iets typisch rechts wil behouden. Bart Jan Spruyt noemt dit het "Conservatisme met een grote C": conservatisme met een pessimistische mensivie.

Het typisch linkse is bij dit manifest dat men tegen de privatisering van allerlei zaken is. Privatisering heet een rechts item te zijn. De marktwerking heeft namelijk, zo redeneert men bij rechts, de economie gered, die op zijn beurt de beschaving gered heeft. De linkse verzorgingsstaat daarentegen heeft de economie uitgeput en dus de beschaving bedreigd. 

Het Manifest is wel bekritiseerd: het zou ten onrechte allerlei problemen, die stuk voor stuk erg ingewikkeld zijn, wijten aan één oorzaak, de privatisering, en één 'dader': de overheid -- terwijl het veel eerder gaat om de sociale band tussen de burgers, de sociale cohesie. 

Riens Jans, Simpele leuzen, oude sentimenten, GroenLinks Magazine juni 2001.

René Moerland & Herman Staal, Meester van de massa; NRC 23 november 2002.

Links conservatisme zien we ook bij René Hoksbergen (cursivering aangebracht):
"Onderwijs en socialisme bieden soelaas."
"Onze samenleving heeft grote behoefte aan herstel van de oude waarden van het socialisme."

g. Procedureel en inhoudelijk conservatisme 

Paul Cliteur maakt dit onderscheid. De procedurelen zijn niet blij met de Franse Revolutie -- met geen enkele revolutie. Men heeft een voorliefde voor geleidelijke veranderingen in plaats van het abrupt breken met een traditie. Men vertrouwt gaarne op 'vertrouwde instituties', zoals het klassieke gezin, en wantrouwt nieuwe vormen daarvan en nieuwe instituties.

h. 'Gelovig' en kritisch conservatisme 

Tot slot een onderscheid dat wij zelf graag aan willen brengen. Er zijn wat wij noemen 'gelovige' conservatieven. Zij geloven in een bepaald stelsel en hangen dit aan -- hetzij een religieus stelsel, hetzij de ideeën van Edmund Burke of De Torqueville, of wie dan ook. 

Er zijn echter ook kritische conservatieven. Deze hangen niet een bepaald stelsel aan, maar beoordelen elk stelsel kritisch op de eigen merites. 

De laatste benadering kiest Van Agt, zoals al uit de titel van zijn reeds genoemde essay blijkt. Van Agt kiest niet voor links of rechts: hij wikt en weegt.

Ook Hans Hillen kiest deze benadering waar hij "conservatisme" om schrijft als 

"het waarderen van de verworvenheden die er zijn en die afwegen tegen de nieuwe ontwikkelingen. Je moet datgene wat in het verleden aantoonbaar heeft bijgedragen aan een goede ordening van de samenleving proberen te behouden."
(Geciteerd door Albrecht & Schutte)

Ook Heldring kiest een dergelijke positie waar hij opmerkt dat niet "de mens" een gevaarlijk wezen is, homo homini lupus, maar alleen de collectieve mens, de mens die als groep te keer gaat tegen andere mensen als groep.  
Homines hominis lupi, zogezegd. Die mens heeft de eigen identiteit en het zelfstandig denken dan opgegeven en gaat op in een massa.

"Met u verafschuw ik het 'grijp en graai' kapitalisme [...] de uitbuiting van arme volken en [...] de vernieling van natuur en milieu. Als die wandaden 'rechts' zijn, dan sta ik niet onder die vlag."
"Slechts wat bij kritisch onderzoek duurzaam waardevol blijkt, verdient geëerbiedigd te blijven."

Livenstro, Von der Dunk en Van Hintum in VN 3 augustus 2002.

J.L. Heldring, De mens is een gevaarlijk wezen, NRC 3 maart 2001.

Flip Vuijsje, Niet geschikt voor publicatie; Het optimistische conservatisme van Andrew Sullivan, VN 23 november 2002.

6. Bespreking van enkele onderwerpen

Duidelijk zij dat de laatste benadering, de kritische, de meest rationele is die ook het best past in onze tijd en cultuur waarin er nu eenmaal geëmancipeerde en autonome individuen zijn. Deze klok kan men eenvoudigweg niet terugdraaien, hoe graag men dit zou willen. 

a. Het gezin 

b. De staat 

Voor de staat geldt iets dergelijks: de moderne staat is nog helemaal niet zo oud, in elk geval niet ouder dan de Franse Revolutie, maar menige staat is nog heel wat jonger. Veel staten zijn ontstaan doordat men ergens een vredesverdrag wilde ontwerpen en daartoe rechte strepen op en landkaart trok, dwars door allerlei stammen en volkeren heen.  Het heeft niet veel gescheeld of Nederland was een deel van Duitsland geworden, of Litouwen een deel van Rusland. 

Dan is de ene staat de andere nog niet. De Staat der Nederlanden is heel anders dan die in Columbia, China, Iran of zelfs Engeland of België. 

c. Christendom en Islam 

Wat het meest verbaast, als men over het (neo)conservatisme leest, is het bijna blindelings vertrouwen van het Christendom en het vrijwel unaniem wantrouwen van de Islam. Zoveel verschillen deze religies echt niet. 

d. Visie op de mens 

Zoals in veel kwesties, hebben enkele grote filosofen uit het verleden enorme invloed gehad op onze manier van denken. Hier zit een vorm van onomkeerbare geschiedenis in: wat eenmaal weerlegd is laat zich niet gemakkelijk meer aanhangen. Er is geen weg terug, althans geen redelijke.

Arthur Schopenhauer was heel wat somberder. Volgens hem was die vrije wil alleen maar een negatieve kracht die men moest zien te overwinnen door een vorm van willoosheid die aan het Indische Nirvana doet denken.
Ook Friedrich Nietzsche was aan de sombere kant. De vrije menselijke wil is destructief en leidt tot verval, uitzichtloosheid en zinloosheid, tot willoosheid en wilszwakte - tot nihilisme. Het zoeken naar absolute waarheden leidt onvermijdelijk tot relativisme en illusies, waarvan het Christendom er dan een is. 

Emanuel Kant, Kritik der Reinen Vernuft.

Arthur Schopenhauer, Also sprach Zanustra

Freud had het al over "het onbehagen in de cultuur." Nietzsche en Weber hadden hier ook oog voor. Het onbehagen school erin dat de mens gekooid was door de cultuur, de staat, de bureaucratie. 

Welnu, de mens heeft zich nu geëmancipeerd, bevrijd uit zijn kooi. Nu komt het onbehagen los. "Het nieuwe onbehagen, niet door de onderdrukking van de menselijke instincten, maar juist door het uitleven daarvan." (Yoram Stein). 

De hedendaagse filosoof Peter Sloterdijk: "Het 'verwilderde' mensendier ontstaat zo, bevrijd uit zijn 'ijzeren kooi', op zoek naar kicks, en niet meer bereid om naar de stem van 'de rede' te luisteren." Dit mensendier zal opnieuw getemd moeten worden, willen we kunnen blijven leven in het mensenpark.

De Toqueville had het al gezien: de mensen hebben een hekel aan welke autoriteit dan ook, en juist in een periode na een crisis, als de regeerders de teugel weer iets losser laten, herwinnen de mensen hun zelfvertrouwen en gebruiken de uitlaatklep om hun onbehagen te spuien. 
Dan redt onze democratie het niet. Democratie kan vorsten tegenhouden, maar niet het volk als dit ontevreden wordt, terecht of niet.
De Toqueville ziet nog wel hoop. Immers, de Amerikaanse revolutie heeft zonder al te veel bloedvergieten althans een dergelijk ideaal en een constitutie opgeleverd waarin althans iets mogelijk is als vrijheid van spreken. Al is men daar nu de weg een beetje kwijt.

Yoram Stein, Waarden en normen; De cirkel van gezag en gelijkheid, Trouw 31 augustus 2002.

Peter Sloterdijk, Regels voor het mensenpark.

e. Individu en collectief 

Tegenwicht schreef hier al eerder over: 

"Normen en waarden bepalen de cultuur van een samenleving en de verhoudingen tussen individu en gemeenschap. Sommige mensen klagen over een gebrek aan normen en waarden in de huidige samenleving, in het bijzonder bij de jeugd, maar er zijn natuurlijk alleen andere normen en waarden aan het opkomen. 

Wat met name aan het veranderen is, is de verhouding tussen individualisme en gemeenschapszin. Het individualisme zou te ver doorgeschoten zijn."

En elders: Welke waarden en normen?

"Waarden en normen zouden verdwenen zijn - of veranderd?
Wij [...]kijken eens even in ons culturele erfgoed en leggen er deze tijd naast.
Er blijkt een pluriformiteit, maar wellicht, mogelijkerwijs, toch ook een gemeenschappelijke basis te zijn."

OK, maar de vraag is nu dus: Hoe?

Er is een andere weg

Meer aandacht voor het collectief: OK, maar dan wel een modern collectief van autonome mensen, een gemeenschap van zelf-denkende mensen die een dialoog met elkaar voeren. Een collectief dat je niet bij voorbaat hoeft te wantrouwen, maar dat je ook kunt vertrouwen. Een collectief waarin men de eigen identiteit niet loslaat of verliest, maar behoudt -- over 'conserveren' gesproken. 

Dit vereist wel iets

Een dergelijk positief collectief, gemeenschap van autonome mensen, vraagt om een dialoog als vorm van communicatie. 
Een dialoog kan men niet in een massa aangaan. De menselijke maat is kleinschaliger. Mensen vragen, zo bleek ook uit het Motivaction onderzoek ter gelegenheid van 4 en 5 mei 2001, om meer sociale binding. Ook om meer respect - een voorwaarde voor een dialoog.

Zo'n dialoog vraagt ook om een zekere mate van ontwikkeling, niet van een elite alleen, maar van allen. .

Helaas, deze voorwaarden zijn in een aantal Arabische landen nu niet waar te maken. Daar is geen dialoog mogelijk, geen goed onderwijs en geen vrijheid van wetenschap. 

Maar in de VS is het nauwelijks anders te noemen. De vrijheid van spreken wordt er meer en meer aan banden gelegd, evenals de vrijheid van wetenschap. Het onderwijs is er notoir slecht en veel mensen zijn er nauwelijks geestelijk echt ontwikkeld.

7. Voorlopige conclusie

Het heeft zin om naar 'de conservatieven' te luisteren, althans voorzover deze kritisch, 'werelds' en conserverend (en dus niet reactionair) zijn. 

De sprong die we moeten maken is dat we accepteren dat de mens geëmancipeerd en autonoom geworden is. Dit moeten we niet terugdraaien, maar benutten. Daarbij kan het geen kwaad om eens terug te kijken naar wat de geschiedenis van onze cultuur zoal aan waardevols heeft opgeleverd. Dat kan de eenzijdigheden in onze huidige cultuur, de cultuur van de ontevreden verwende consumerende zappende burger, best wel eens mooi compenseren.

We mogen het hedendaagse individualisme compenseren door meer naar het gemeenschappelijke te kijken, door een gemeenschap van autonome mensen te worden die in dialoog met elkaar zijn. Die dus naar elkaar luisteren, die hun opvattingen niet dwingend opleggen maar voorleggen aan een kritisch gehoor.

Autonome en kritische mensen hebben zich ontwikkeld, hebben dus goed onderwijs gehad en houden een vrije wetenschap in stand.

We kunnen dan waarden ontdekken en normen afspreken met elkaar. Normen, niet ontleend aan eeuwig geldig geachte stelsels, maar aan het gesprek met elkaar.

8. Concreet

"Tegenwicht is een site voor kritische burgers van de Nederlandse samenleving."

Waar ieder mee kan beginnen, als men het niet al lang doet, is zelf-regulering. 

"Hoe duidelijker de politiek grenzen stelt en deze wenst te handhaven, hoe vruchtelozer haar pogingen blijken te zijn. Laten we nu eens minder gokken op de overheid en meer op de verantwoordelijkheid van de burger", aldus Gijs van Oenen, geciteerd door Bodelier.
Als voorbeeld noemt Van Oenen een Rotterdams hasj-café Nobody's Place:
"Het café illustreert treffend hoe 'volwassen burgers met verantwoordelijkheidsgevoel' in de grijze ruimte tussen wet en werkelijkheid opereren."

"[...] het Amerikaanse idee van de zero-tolerance. Daarmee wordt het geweld echter niet bedwongen, maar doorgestuurd naar de randen van de samenleving. En die betaalt er bovendien een hoge prijs voor in de vorm van overvolle gevangenissen en politie op elke hoek. Het is veel verstandiger om meer te vertrouwen op het zelfregulerend vermogen van de burger."

Gijs van Oenen (red.), Ongeregelde orde; Gedogen en omgang met wilde praktijken, Boom.

Ralf Bodelier, Weg met de scheidsrechter; Nederlands gedoogbeleid -- tussen beschaving en falende politiek, Filosofie Magazine mei 2002.

S.W. Couwenberg, Non-conformisme moet de ruimte krijgen, NRC 15 juni 2002.

Pascal Bruckner, 'Gij zult gelukkig zijn!', Boom.

De andere kant van deze medaille is: geef ruimte aan non-conformisme en neem de ruimte om non-conformistisch te zijn. Dit is alleen maar beter voor een dialoog. Verkettering van onwelgevallige standpunten hoort daar niet bij.

Braafheid is niet de enige remedie. Pascal Bruckner noemt, als "progressieve conservatief", een aantal deugden op die iedereen waar kan maken. Let op de laatste deugd:

"Waardigheid, onverzettelijkheid, hartstocht, smaak, stijl, talent, voorkeur en opstandigheid moeten nieuw leven worden ingeblazen."

Het kan geen kwaad daarbij een eeuwen-oude spreuk als leidraad te nemen -- met dank aan Paulus en, onverwacht toch, Dries van Agt, die zegt "Tot motto van mijn leven heb ik gekozen het apostelwoord:

'Onderzoek alles en behoud het goede'."